Page 48 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

СЎЗ ПРОФЕССИОНАЛИЗМ СИФАТИДА

Эркинов Сухроб Эркинович,
СамДЧТИ ўқитувчиси

Калит сўзлар: касбий тил соҳаси (КТС), махсус лексика, профессионализмлар,
номинация, атама, нутқий мулоқот, норасмий даража, махсус тил, сленг, жаргон, арго.

Ҳар бир ривожланган замонавий қаторида касбий тил соҳаси ажралиб
тилда махсус лексика ажралиб туради. (КТС) туради. У тил соҳиблари касбий
Ушбу соҳага асосан муайян фан ѐки касб ишлаб чиқариш ва ижтимоий
вакиллари томонидан фойдаланиладиган қатламларининг ўзига хос манфаатлари
сўзлар киради. билан белгиланади. Масалан, бу, бир
Махсус лексикага биринчи навбатда томондан, компьютерчилар, ҳарбий
атамаларни, яъни илмий, техник, ҳарбий хизматчилар, шахтѐрлар, полиграфистлар,
соҳа сўзлари ва сўз бирикмаларини балиқчилар тили бўлса, иккинчи томондан,
киритиш лозим. ушбу тоифага спортчилар, овчилар,
Атама бошқа сўзлардан (атама гиѐҳвандлар тилини ҳам киритиш мумкин
бўлмаган) асосан бир маънони англатиши [8, 295; 4, 218].
билан фарқланади. Бироқ бир маънолик КТСни ажратиш имконини
ҳақида фақат мазкур терминология берадиган тилдан ташқари (ижтимоий) ва
доирасида сўз юритиш мумкин. Агар соф тил (лингвистик) омиллари ўзаро
бирор сўз, умуман олганда, кўп манога эга боғлиқ. КТСнинг меъѐрийлиги/
бўлса, муайян бир терминологиядан номеъѐрийлиги масаласига эътибор
ташқарида у бошқа маъноларни ҳам қаратсак, у КТСнинг назарий ва амалий
англатиши мумкин. Мисол учун, derivation ўрганишга боғлиқ эканлиги келиб чиқади.
сўзи баллистикада снарядлар ва ўқларнинг Барча касбларда
учиш жараѐнида йўлдан оғишини профессионализмлар атамалар билан бирга
билдирса, гидротехникада канал бўйлаб муомалада бўлади. Бироқ шундай соҳалар
сувни бош ирмоқдан ажратиб олиш борки, уларда профессионализмлар махсус
маъносини билдиради[1, 101]; face – лексика тури бўлади ва уларда
―олдиндан кўриниш‖ ва ҳарбий соҳада профессионализмлар атамалардан камроқ.
―фас‖, ―душманга қаратилган мудофаа Гап шунда-ки, атама бирор нарсанинг
қисм‖. жуда аниқ ва қатъий номланишидир
Бундан ташқари, махсус лексика (кўпинча илмий ѐки техник соҳада).
таркибига профессионализмлар киради. Шунинг учун ―атама‖ тушунчасининг,
Атама ва профессионализмнинг фарқи фикримизча, ов, балиқчилик, ҳарбий нутқ
шундаки, атама бу расмий, муайян фан ва соҳаларида қўлланилиши мушкул. Бунда
хўжалик-ишлаб чиқариш соҳасида қабул профессионализмларнинг келиб чиқиши
қилинган номинация, бирор-бир уларнинг фаол нутқий мулоқотда
тушунчанинг номи бўлса, норасмий даражада қўлланилиш эҳтиѐжи
профессионализм эса ярим расмий сўз билан тақозо этилади. Бу ерда табиийки ўз
бўлиб, муайян касб вакиллари ўртасида номинатив-коннотатив вазифалар
(кўпроқ оғзаки нутқда) тарқалган, умумхалқ ва терминологик тил
тушунчанинг қатъий, илмий ифодаси бирликлари иштирокида ечимини топади.
бўлмаган сўздир. Қатор илмий ишлар мавжудлигига
Тил ва нутқнинг ижтимоий-услубий қарамасдан [В.Д. Бондалетов, 1966; Т.Г.
(фарқланиши) таснифи муаммолари Голопольский, 1987; И.М. Полякова, 2006;
ҳозирги замон тилшунослигида аҳамиятли М.Е. Умархужаев, 2010, с. 73; ва
ўрин эгаллайди 2, 124-125; 7, 312-314]. бошқалар] лингвистикада ҳали-ҳануз КТС
Хусусан, миллий тилнинг махсус соҳалари хусусида умумий фикр йўқ. Муайян

47