Page 46 - 2-сон 2019 йил
P. 46
Хорижий филология №2, 2019 йил
subyekt harakati va obyekt holatidan tarkib 3) Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir
topadi [7,7]. so‗mmi, yarim so‗mmi jarima to‗lagan
Avvalgi ishlarimizda kauzativlik (sabab) – Uni podaga yubormaydilar (oqibat)
semantik nuqtayi nazardan o‗rganilganda – uchinchi kauzaderivat.
grammatik ma‘no ifodalovchi vositaga Ko‗rib turganimizdek, makromatnning
nisbatan mantiqiy kategoriyaga yaqin kauzasemantik derivatsiyasi uch bosqichli
turishini aytgan edik. Bundan tashqari, kauzal hosilaga tayanadi. Bunda sigir so‗si
kauzativlik tushunchasining semantik kauzativ munosabatga olib keluvchi kauzator
tomondan tadqiq qilinishi ham derivatsiya sanaladi. Boshqacha aytganda, mazkur so‗z
qonuniyatlariga bo‗ysunadi. Zotan, kauzativ jarayonga undovchi unsur bo‗lib
derivatsion nuqtayi nazardan olib qaralganda xizmat qiladi. Makromatn kauzaoperandlari
derivatsiyaning har qanday turida (leksik, esa semantik kauzaoperator orqali kauzativ
semantik, sintaktik) shakllanish nazarda munosabatga kirishmoqda. Chunonchi, bunda
tutiladi. Shunday ekan, bu jarayonda kauzal kauzativ distributsiya muhim rol o‗ynaydi.
ma‘noning shakllanishini kuzatamiz. Shu Natijada, makromatn maqomidagi murakkab
bois, derivatsiyaning bu turini kauzasemantik kauzativli qurilma (MKQ) shakllanadi.
derivatsiya deb atamoqdamiz. Fikrimiz isboti Ikkinchi misolda esa operandlari
uchun quyidagi misollarga e‘tibor beraylik: o‗zaro semantik operator orqali munosabatga
1. Qiyom vaqti. Og‗ilda sigir kirishayotgan teng komponentli murakkab
ma‘raydi. Uni podaga yubormaydilar: bir sintaktik qurilma (MSQ) derivatsiyasi
ko‗zi ko‗r bo‗lganidanmi podadan qaytishda voqelanayotganini ko‗ramiz. Mazkur MSQ
shoxi bilan konkaning oynasini sindirib mikromatn maqomiga ega bo‗lib, uning
qo‗ygan. Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir operandlari sintaktik derivatsiyasi, birinchi
so‗mmi, yarim so‗mmi jarima to‗lagan makromatndagidan farqli o‗laroq, alohida tub
(Oybek. Bolalik). va tayanch strukturalar asosida amalga
2. Iskandaronning rangi uchib ketdi, oshadi. Bundan tashqari, uning
qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan eshikka qarab- kauzaderivatsiyasi ham real kauzatorga
qarab qo‗ydi (Oybek. Nur qidirib). asoslanmaydi. Quyida uning derivatsion
Yuqoridagi misollarning birinchisi paradigmasiga murojaat etamiz:
abzas shaklidagi makromatn bo‗lib, uning 1-operandning sintaktik
sintaktik derivatsiyasida tayanch struktura derivatsiyasi hamda kauzal ma‘nosi
muhim rol o‗ynaydi, chunki makromatn 1) uchib ketdi – tub struktura;
shakllanishida uning barcha operandlari 2) rangi uchib ketdi – tayanch
tayanch strukturaning ma‘no salmog‗iga struktura;
tayanadi [8,146]. Mazkur makromatnda 3) Iskandaronning rangi uchib ketdi –
tayanch struktura vazifasini uning ikkinchi hosila struktura (operator: -ning);
operandi bajarmoqda. Ammo berilgan 4) Iskandaronning rangi uchib ketdi
matnning kauzasemantik derivatsiyasida (oqibat) – kauzatsiya amalga oshgan, biroq
uning to‗rtinchi operandi ustuvor xarakter real kauzator va sabab ma‘lum emas (birinchi
kasb etadi, chunki kauzal ma‘no aynan shu distantli kauzativ).
operand orqali ro‗yobga chiqa boshlaydi: 2-operandning sintaktik derivatsiyasi
1) bir ko‗zi ko‗r bo‗lgan (sabab) – hamda kauzal ma‘nosi
podadan qaytishda shoxi bilan konkaning 1) qarab-qarab qo‗ydi – tub struktura;
oynasini sindirib qo‗ygan (oqibat) – birinchi 2) (U) qarab-qarab qo‗ydi – tayanch
kauzaderivat. struktura;
2) podadan qaytishda shoxi bilan 3) (U) eshikka qarab-qarab qo‗ydi –
konkaning oynasini sindirib qo‗ygan (sabab) hosila struktura (operator: -ka);
– Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir so‗mmi, yarim 4) (U) qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan
so‗mmi jarima to‗lagan (oqibat) – ikkinchi eshikka qarab-qarab qo‗ydi – hosiladan
kauzaderivat. hosila struktura (operator: qo‗rqinch to‗la
ko‗zlari bilan);
45
