Page 45 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

deb bemalol aytsa bo‗ladi. Aks holda unsurlar bilan hosil bo‗ladi. Masalan,
kauzativlikni tilda ham, nutqda ham aniqlab qo‗shma gap unsurlarini aytishimiz mumkin.
bo‗lmas edi. Bundan tashqari, mazkur Kauzativlik esa fe‘lning grammatik
tushunchani grammatik kategoriya deb emas, kategoriyasi bo‗lib, faqat sabab ma‘nosi bilan
balki grammatik ma‘no ifodalovchi vosita deb bog‗lanadi» [5,30].
o‗rganish to‗g‗ri bo‗ladi. Uning semantik Yuqorida aytib o‗tganimizdek,
jihatdan ifodalanishiga kelsak, kauzativlik birinchidan, kauzativlik fe‘lning grammatik
gapning presuppozitsiyasi, mikro yoki kategoriyasi emas, ikkinchidan, kauzallik
makromatn tarkibiy qismlarining semantik bilan kauzativlikni bir-biridan farqlab
distributsiyasi bilan bog‗liq ravishda tahlil o‗rganib masala mohiyatini chigallashtirish,
qilinadi. bizningcha, bu hodisaning tilshunoslarimiz
Kauzativlik grammatik ma‘no tomonidan tadqiq qilinishida
ifodalovchi vosita bo‗lsa, u holda mantiqiy tushunmovchiliklarga sabab bo‗ladi. Shuni
semantik jarayon bilan nima aloqasi bor?- eslatib o‗tish kerakki, kauzativlik tushunchasi
degan savol tug‗ilishi tabiiy, albatta. Masalan, grammatik ma‘no ifodalovchi vosita ekan, u
grammatik ma‘no ifodalovchi fleksiya ishtirok etgan so‗z, so‗z birikmasi, gap, mikro
hodisasini olaylik. Mazkur hodisa grammatik yoki makromatn kabi til va nutq birliklari
vosita bo‗lishiga qaramay, tillarda zamon kauzal ma‘no ifodasi qurshovida bo‗ladi,
yoki son kategoriyalarini ham ifodalayveradi. xolos. Boshqacha aytganda, kauzativ vositalar
Jumladan, arab tilida: – (qalbbun - orqali kauzal ma‘no ifodalanadi.
qulubun) – qalb-qalblar (son kategoriyasi Aslida, sabab va oqibat muammosi
ifodasi); nemis tilida: sang – gesungen – tahliliga antik davr faylasufi Arastu murojaat
kuyladi-kuylagan (yaqin va uzoq o‗tgan etgan edi. U sabab va oqibat munosabatini
zamon ifodasi). Shunday ekan, kauzativlik o‗ziga xos usulda tasnif etadi: 1) inson
ham grammatik vosita bo‗lishidan qat‘i nazar, harakatlari sababiyati tipologiyasi; 2) narsalar
mantiqiy presuppozitsiya va semantik mohiyati sababiyati tipologiyasi [6,30-38].
distributsiya bilan bemalol bog‗lanaveradi. Bugungi kunda ham sabab va oqibat
Professor A.R.Gubanov va uning munosabatlari mohiyati mazmunini o‗rganish
shogirdi N.I.Res hammuallifligida yozilgan jamiyatshunoslik va insonshunoslikda
«Категория причинности: каузальная и (falsafa, mantiq, psixologiya, adabiyot,
каузативная связи» nomli maqolada tilshunoslik, san‘at va h.k.) o‗z aktualligini
kauzallik bilan kauzativlik tushunchalari yo‗qotgan emas. Zero, bizni qurshab turgan
farqlab o‗rganilgan. Olimlar fikricha, olamda sodir bo‗layotgan turli voqealar,
kauzallik shart ma‘nosi orqali ifodalangan tabiiy hodisalar, jamiyat a‘zolarining o‗zaro
sababni izohlasa, kauzativlik undash orqali munosabati boshqa jarayon va hodisalarga
ifodalangan sababni bildiradi [4,247]. Mazkur bog‗liq ravishda sodir bo‗ladi. Bu esa, o‗z
fikrning boshqa tilshunoslar tomonidan ham navbatida, ozmi-ko‗pmi ma‘lum bir
qo‗llab-quvvatlanganligini kuzatishimiz sabablarga ko‗ra amalga oshadi. Shunday
mumkin. Masalan, Y.V.Baklagova «К ekan, sabab va oqibat qonuniyati, qaysi davr
вопросу о каузальности и каузативности в bo‗lishidan qat‘i nazar, kun tartibida o‗z
системе языкa» nomli maqolasida dolzarbligini yo‗qotmaydi.
quyidagilarni aytadi: «Tilshunoslik Shunday qilib, sabab va oqibat
adabiyotlarida sabab va oqibat kategoriyalari munosabatlarini ifodalovchi kauzal ma‘no
bilan bog‗lanuvchi kauzallik va kauzativlik materiya harakatining barcha formalarida o‗z
kabi korrelyat terminlarni uchratamiz. aksini topadi, shu jumladan, tilshunoslik
Mazkur terminlar lotincha causa «sabab, sohasida ham u muhim omillardan biri bo‗lib
asoslamoq, undash» ma‘nolarini ifodalaydi. gavdalanadi. A.A.Potebnya ta‘kidlaganidek,
Lekin kauzallik shart ma‘nosi ifodasi orqali harakat tushunchasi subyekt va obyekt
namoyon bo‗ladigan tasdiq, isbot, bahona, munosabatlari ifodasida sabab tushunchasidan
maqsad, asos kabi tushunchalarni xoli emas. Boshqacha aytganda, sababiyat
birlashtiradi va o‗z navbatida, sintaktik

44