Page 79 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

ифода плани, яъни структурасига, тугал, давомли ва шу каби хусусиятларда
семантик жиҳатдан мазмун-маъно планига, намоѐн бўлади. Муаллиф таъкидлашича,
прагматик жиҳатдан эса перлокуция-хабар ―Воқеликда кечаѐтган ҳодисалар баѐнида
планига кўра турли фикрлар, нутқий ва улар ҳақида ахборот узатишда унинг
актлардан ташкил топган фаолият кечиш даври, пайтини кўрсатиш
сифатида тавсифланади. Ч. Пирснинг муҳимдир. Бундай кўрсатиш вазифасини
келтиришича, ―Дискурс‖ - бу тил замон (вақт) дейксиси воситалари
бирликларининг маълум вақтда ва маълум бажаради‖ [4, 174].
жойда маълум мақсад билан қўлланиши, Таъкидлаб ўтилган омиллар
уларнинг изчил боғланишидир [3, 13]. прагмалингвистика тадқиқот
Шунга кўра, ―матн-натижа‖ тузилиши ва предметининг кенг миқѐсда тасаввур
функционал ―дискурс-жараѐн сифатида‖ этилиши билан алоқадор бўлиб, ушбу
кўриниши ўзаро мувофиқ келади. Матнда соҳанинг турли йўналишларда тараққий
дискурс тил бирлиги сифатида универсал этганлигини кўрсатиб берди. Натижада,
ва специфик хусусиятлар билан прагмалингвистиканинг қатор
характерланади. Дискурснинг унверсал қўлланишлар маҳсули сифатида
хусусиятларига бир бутунлик ва боғлиқлик лингвистик бирликларнинг аниқ ва
киради [4, 22]. Шунинг учун ҳам дискурс ―воқеий мулоқот шароитида қўлланиши
тил бирликларининг маълум вақтда ва прагматик таҳлил объекти‖ [4, 108] бўлиб
маълум жойда маълум мақсад билан хизмат қилмоқда. Бу эса жаҳон
қўлланиши ва уларнинг ўзаро изчил тилшунослигида, хусусан ўзбек
боғланишини назарда тутадиган сатҳ тадқиқотчиларининг ҳам ушбу йўналишга
сифатида умумийлик ва боғланганлик каби қизиқиши ортиб бораѐтганлигини
хусусиятларга эга. кўрсатувчи далиллар етарлича мавжуд.
Тилни прагматик нуқтаи назардан Прагматик тилшунослик
тадқиқ этишга бағишланган ишларда соҳасининг кенг тараққий этиши ва
дискурс атамаси қуйидаги маъноларда ривожланишида Америка ва Европа
қўлланган: 1. Сўз муқобили; 2. Тил тилшунослигида Ch.Morris, V.Evans,
бирликлари танлови; 3. Нутқ вазияти R,Bach, G.Antons, T.A.van Dijk, W.Dressler,
ҳисобга олинган ҳолда фикрнинг адресатга H.P.Grice, Z.Harris, G.N.Leech, W.North,
таъсири; 4. Суҳбат; 5. Нутқда сўзловчи J.R.Searle, J.Ostin, D.Walton, G.Yule,
позицияси; 6. Лингвистик бирликлардан G.Lakoff, Ch.Piers, R.Horn, G.Ward,
фойдаланиш; 7. Матн ҳосил бўлиш S.C.Levinson, B.Birner, A.Kehler, H.H.Clark,
шартларини тадқиқ этишга мўлжалланган A.E.Goldberg, E.C.Traughott, G.Fauconnier,
назарий қурилма. J.Cutting, R.Jackendoff, Smith Carlota,
Ж.Лайонз бир томондан матн-гап ва G.Lyons, A.Wierzbiska ва бошқалар, рус
тизим-гап, гап-тил ва гап-белги ҳамда тилшунослигида эса Ю.Степанов,
иккинчи томондан нутқий бирликлар Т.Булыгина, Н.Артюнова, В.Демьянков,
бўлган нутқий акт ва нутқий ҳосила, В.Григорьева, Т.В.Анисимова,
нутқий белги ва тил ҳодисаларини С.А.Аристов, В.В.Богданов,
фарқлашни таклиф этади. Бу эса, ўз Г.В.Колшанский, М.Л.Макаров,
навбатида, гап маъносини семантиканинг Г.Г.Почепцов, Г.Г.Слышкин, А.А.Сусов,
объекти ва нутқий бирлик маъносини И.П.Сусов, С.А.Сухих, В.Е.Чернявская
прагматика объекти сифатида ўрганишига кабилар катта ҳисса қўшиб келмоқдалар.
сабаб бўлади. Ш.Сафаров прагматик Тилшуносликнинг мазкур соҳасини
назария-сўзловчи ва тингловчиларнинг гап Ўзбекистонда тараққий этиши ва
белгисининг матнга пропозиция билан мос ривожланишига олимларимиздан
келиши деб изоҳлайди [4]. Демак, Ш.С.Сафаров, С.Раҳимов, Д.Ашурова,
матндаги маълумот маълум даражада Н.Маҳмудов, А.Мамажонов, А.Нўрмонов,

78