Page 80 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

Б.Йўлдошев, Ҳ.Неьматов, А.Бушуй, халқларнинг тарихи қарийб ўрганилмас,
М.Ҳакимов, С.Мўминов, А.Маматов, ўрганилган тақдирда ҳам салбий
Ж.Ёқубов, С.Боймирзаева, Л.Раупова ва муносабат кўзга ташланар эди. Адабиѐт
бошқа тилшуносларнинг хизмати улкан. соҳасида эса образларнинг салбий ва
Таъкидланганидек, ижобий хусусиятларга ажратилиши, инсон
прагмалингвистиканинг семиотика табиатига, психологиясига тегишли
соҳасига кириб бориши ўтган асрнинг 80- омилларни чеклаган ҳолда таҳлил этиш
90-йилларида содир бўлди. Ўша йиллар кенг ривожланган эди. Албатта, бу каби
давомида Ғарб, Америка ва рус камчиликлар тилшуносликка оид
тилшуносликларида кенг миқѐсдаги тадқиқотларда ҳам ўз аксини топар эди.
тадқиқий ишлар амалга оширила Айниқса, тил тадқиқотларида тилнинг
бошланди. Мазкур жараѐн Ўзбекистондаги инсон руҳияти, когнициясига оид омиллар
тилшунослик соҳаси тадқиқотларига эътиборга олинмас, ғарб тилшунослигида
қизиқувчиларнинг эътиборидан четда амалга оширилган баъзи тадқиқотлар
қолмади. Хусусан, Н.Маҳмудов, (хусусан, когнитив тилшуносликка оид
А.Нўрмонов, Д.Ашурова, С.Раҳимов 17 материаллар) тан олинишига цензура
каби олимлар ўзларининг қатор илмий таъсирида имкон берилмас эди. Айнан
мақолалари орқали мустақиллик туфайлигина ўзбек тили
прагмалингвистиканинг нутқий ифодасига тадқиқотига қизиқувчилар жаҳон
оид сатҳларни ўзбек тилшунослигига олиб тилшунослигидаги янгиликлардан
кирдилар. бевосита хабардор бўла бошладилар,
Ўзбекистон республикаси ҳамда шу асосда ўз ишларини амалга
мустақилликка эришгандан сўнг собиқ ошира бошладилар. Бунинг натижасида
тузумдаги фанга бўлган бирѐқлама жаҳон тилшунослигида тадқиқ этилаѐтган
идеологик ѐндашувлар барҳам топди. когнитив тилшунослик, психолингвистика,
Иқтисодий, ижтимоий ва бошқа соҳалар этнолингвистика, прагмалингвистика,
сингари илму фанга бўлган муносабат ҳам лингвомаданият каби янги тилшунослик
ўзгарди. Собиқ тузум даврида ўша йўналишларига бўлган қизиқиш ортди
системада яшаган халқлар онгига ҳамда тадқиқий ишлар амалга оширила
сингдирилишига ҳаракат қилинган бошланди. Тилшунослик соҳаларига оид
материалистик қарашлар нисбий тушунча қатор мактаблар вужудга келди.
эканлиги исботланди. Бунинг натижасида Мустақиллик даврида ўзбек
илмий тадқиқотларга бирѐқлама қарашлар тилшунослигида эришилган ютуқлар
ўрнини ҳар томонлама, турли факторларни сифатида А. Нўрмонов шакл ва мазмун
эътиборга оладиган пишиқ, мулоҳазага муносабатини тадқиқ қилиш жараѐнида
ундайдиган ишларни амалга ошириш шакл ва мазмун бирликлари ўртасидаги
имкони яратилди. Хусусан, гуманитар мутаносиблик (симметрия) ва
фанларда мазкур ўзгаришларни кенгроқ номутаносиблик (ассимметрия), тагбилим,
кузатиш мумкин. Жумладан, тарихга тагмаъно, мазмуний синкретизм,
бўлган муносабат умуман ўзгача синтактик трансформация, синтактик
кўринишга эга эди. Иттифоқдаги бошқа омонимия ва синонимия, коммуникатив
бўлиниш ва улар ўртасидаги

17 Нўрмонов А. Кўмакчи конструкциялар муносабатларни ўрганишга бўлган
пресуппозицияси // Ўзбек тили ва адабиѐти. 1988. № 6. -Б қизиқиш ортганлигини [2, 221] таъкидлаб
42-45, Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап // Ўзбек тили ўтади.
ва адабиѐти. 1986. №6. –Б 28-31, Ашурова Д.
Коммуникативно-прагматический анализ производных Прагмалингвистиканинг
слов. Исследование языковых единиц в функциональном Ўзбекистонда тараққий этишини
аспекте. Сб. Нучн.тр. Ташкент, 1989. –С. 108-116, Республикамизнинг мустақиллик ѐши
Рахимов С. Дейктические маркеры локальности в
современном узбекском языке // Советская тюркология, билан таққослаш мумкин. Жумладан,
1986. №2. –С. 56-59.
79