Page 40 - 3-2017
P. 40
Хорижий филология.№3, 2017 йил
таркибини системавий тасвирлаш ва тасаввурга эга бўлишнинг муҳим
тушунтириш" орқали "оламни билиш шартлари, бир томондан, инсоннинг
жараѐнида юзага келадиган мантиқий билиш, идрок этиш жараѐни ва ушбу
(ментал) структураларнинг лисоний ифода жараѐнни ташкил этувчи рационал марказ
топишини таъминловчи механизмлар (тафаккур) ва унга ташқи борлиқ ҳақидаги
қамровидаги услуб ва воситалар тадқиқи" маълумотларни етказиб берувчи когнитив
белгиланди (Сафаров 2006:14). воситалар ва улар фаолияти ҳақида
Ўз навбатида бу борлиқ, инсон тасаввурга эга бўлишни, иккинчи
тафаккури, тил муносабати билан боғлиқ томондан, ушбу когнитив воситалар
антик даврдан буѐн муҳокама қилиниб орқали ҳосил қилинган ментал
келинган инсон ақл-заковати, тилининг структураларга лисоний қиѐфа бахш
туғма асослари, билиш, идрок қилиш этувчи лингвокогнитив механизм ва
билан боғлиқ мантиқий-руҳий ҳаракатлар воситалар фаолияти ҳақида билимга эга
ҳақидаги қарашлар муҳокамасига қайта бўлишни тақозо этади.
мурожаат этиш баробарида, уларни Ана шу икки шарт ўз-ўзидан инсон
замонавий фан ютуқлари асосида моҳиятини белгиловчи ақл-идрок, лисоний
ривожлантириш учун қулай имкон яратди. қобилият ҳамда номинатив фаолият
Шу асосда тилни ўз қобиғига ўралган ѐпиқ тадқиқи борасида тўпланган тажрибаларни
тизим сифатида эмас, балки инсон жамлаш, сарҳисоб қилиш билан бирга,
тафаккурида кечадиган, унинг маиший ушбу тажрибаларни замонавий
турмуши ва жамиятдаги ўрни каби барча тилшунослик тамойиллари ва миллий
ментал жараѐнларга олиб кирадиган билим тилшунослик талаблари асосида баҳолаш
манбаи сифатида баҳолаш анъанаси заруриятини келтириб чиқаради. Шу боис
шаклланди (Кубрякова 2004:11). ушбу мақолада нарса ва номга доир
Тилни лингвокогнитив тамойиллар қадимий талқинларда илгари сурилган
асосида тадқиқ этишнинг ташаббускори лингво-фалсафий ғояларни таҳлил қилиш
бўлган Ноам Хомский ўзининг лисоний асосида замонавий когнитологлар эътироф
рационаллик ғояси учун инсонга хос туғма этган туғма қобилият масаласи ҳақида
қобилиятни асос қилиб олиши тарихий- мулоҳаза юритишни лозим топдик.
фалсафий талқинларда олам ва одам Манбаларда эътироф этилишича,
муносабати муҳокамасида марказий антик давр юнон файласуфларининг
ўринда турган кўпгина масалаларни биринчи авлод вакиллари дунѐ ва ундаги
сарҳисоб қилишга ундайди. Бинобарин, бу ҳаѐтнинг пайдо бўлишига олиб келувчи
тушунчанинг фанга қандай мақсадда олиб илк ибтидо табиат ва табиий унсурлар деб
кирилганлигини билмай туриб, когнитив ҳисоблашгани боис, эрадан аввалги 600-
тилшунослик тақдим этган тамойиллар 450 йиллар оралиғида ушбу муаммолар
мақсадини ҳам тўлақонли англаб ҳам натурфалсафий тамойиллар асосида
бўлмайди. изоҳланган (Скирбекк, Гилье 2002: 57).
Тилни инсон лингвокогнитив Бунинг далили мазкур даврга оид нарса ва
фаолияти билан алоқадор барча ментал ном муносабатига доир қарашларда ҳам ўз
жараѐнларга олиб кирувчи билим манбаи ифодасини топган. Масалан, Гераклитнинг
ва билиш воситаси сифатида баҳолаш, энг (э.а. 540-475) ҳар бир нарсага хос табиий
аввало инсон номинатив фаолиятини хусусият уларнинг номида ўз ифодасини
воқелантирувчи лисоний ва когнитив топади, номлар нарсаларнинг соясидир
воситаларни белгилаб олиш талабини деган фикри; Августиннинг номларнинг
қўяди. Бинобарин, инсонни борлиқ билан, нарсадан ташқарида мавжуд эмаслиги,
шунингдек, у ҳақидаги билим билан инсон номлар воситасида нарсани ўзига
боғлайдиган дастлабки лисоний восита бўйсундириши, бу жараѐн нарсаларнинг
номинатив фаолиятдир. Шундай экан, инсон ҳиссиѐтига юмшоқ ѐки қаттиқ
ушбу фаолият ҳақида тўлақонли таъсири орқали намоѐн бўлиши (масалан,
39
