Page 42 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

тамойил асосида изоҳлаш масаласининг ибтидоси ҳисобланади. Бироқ бу восита,
кун тартибидан ўрин эгаллаши кейинги бошқа жонзотлардан фарқли равишда,
изланишларда ўз-ўзидан яна бир инсонда ҳиссий англаш тарзида
мауаммога, яъни инсонга хос билиш фаоллашади. Айнан ҳиссий англаш
имконияти ва руҳиятини вужудга воситасида яна бир қоблият, яъни
келтирувчи манба масаласига ойдинлик хотирлаш ва хотира шаклланади.
киритиш талабини қўяди. Айни масала Хотиранинг муттасил такрори натижасида
тавсифи антропоцентрик тамойил эса тажриба вужудга келади. Ўз навбатида,
тарафдорлари ўртасида фикрий тажриба билим ва кўникма учун ибтидо
зиддиятларни юзага келтиради. Бундай ҳисобланади" (Аристотель 1952:286-288).
фикрий зиддиятлар, айниқса, Платон ва Келтирилган мулоҳазадан маълум
Аристотель қарашларида яққол кўзга бўладики, инсон ақли ва билиш
ташланади. фаолиятининг бошланғич фазаси ҳиссиѐт
Платон бу масалага инсон онгида бўлиб, ушбу восита туфайли у хотирага эга
ғояларнинг табиий ҳолда мавжудлиги бўлади, тажриба ва билим ҳосил қилади.
ҳақидаги қарашидан келиб чиқиб баҳо Ўз навбатида, ҳиссий билиш инсонга
беради. Инсон билиш фаолиятининг берилган илоҳий инъом бўлиб, ушбу
рационал тамойили номини олган ушбу билиш воситасининг ривожи инсон
тамойилга кўра, бола борлиқни идрок ташаббуси, билимга интилиши туфайли
этишида уни ҳиссий англаш асосида эмас, ривожланади. Платонча рационал
балки онгида туғма ҳолда мавжуд бўлган талқинда эса инсоннинг борлиқ билан
билиш имконияти(ғояси)ни ишга солиш, муносабати унинг онгидаги туғма
уйғотиш орқали ўз мақсадига эришади. қобилиятни ишга солиш, уйғотишга
Аристотель эса инсон гносиологик асосланади. Бу талқинга кўра, олам икки
фаолиятида эмпирик билиш етакчи таркибли, яъни: ғоялар ва ҳиссий (моддий)
мавқега эгалигини, чунки у борлиқдаги оламлардан иборат бўлиб, ушбу икки
объектлар ҳақида ҳиссий тасаввур ва оламнинг муайян вақт мобайнида
тажрибага таянган ҳолда билим ва туташуви инсон ҳаѐтида акс этади.
тушунча ҳосил қилишини қайд этади Инсонни ғоялар олами билан боғловчи
(Швырев 1988: 17). восита эса руҳдир ва у туғилганидаѐқ
Гарчи Аристотель дунѐ ғоялар руҳи билан дунѐга келади. Шу боис
манзарасини иерархик поғоналардан ҳиссий тажрибани тил воситасида ифода
иборат тизим сифатида тавсифлагани этиш ва билим ҳосил қилиш инсонда
ҳолда, ушбу тизимнинг энг юқори мавжуд бўлган туғма ғояларни хотирада
нуқтасида соф актуаллик (яъни Худо)нинг уйготиш, қайта жонлантириш демакдир
ўрин эгаллаши, ундан кейин инсоният, (Скирбекк, Гилье 2002: 96).
ҳайвонот, наботот, ноорганик нарсалар, Платон тавсифидан ўрин олган
соф потенциаллик кабиларнинг ўрин туғма тамойил ва руҳ феноменининг инсон
олишини эътироф этган бўлса ҳам, ушбу лисоний фаолияти аҳамиятига доир
тизимдаги илоҳий қудрат таъсирини кейинги тадқиқотларда ўз изчиллигини
яратувчанлик билан чегараланишига урғу топганлиги В.фон Гумбольдт
беришга ҳаракат қилади. Мазкур мақсад, таълимотидан маълум. Бироқ ушбу
айниқса, унинг "Аналитика" номли талқиндаги инсоннинг номинатив
рисоласида инсонга хос тафаккур фаолиятини бошқарувчи куч сифатида
руҳининг бошланғич асоси сезгилар экани руҳнинг эътироф этилиши, инсонга хос
ва унинг тадрижий такомилига доир туғма асосли қобилиятнинг борлиқ
мулоҳазаларида яққол намоѐн бўлади. объектларидаги ғоялар силсиласи билан
Унда қайд этилишича, "Барча жонзотлар мувофиқлашуви масаласи натурфалсафий
учун умумий ва туғма асосга эга бўлган қарашлар таъсирини акс эттиради. Шунинг
ҳиссиѐт (ѐки сезгилар) билиш жараѐнининг учун ҳам Арестотель ўз эмпирик

41