Page 43 - 3-2017
P. 43
Хорижий филология.№3, 2017 йил
қарашлари орқали Платонча инсон Форобийнинг фикрича, "Вужуди
лисоний ижодкорлигини чеклашга мумкин"нинг мавжуд бўлиши учун сабаб
уринишларни бартараф этишга ҳаракат керак. "Вужуду вожиб", яъни зарурий
қилади. вужуд моддий ва мавҳум нарсалар
Билишнинг рационал ва эмпирик (Вужуди мумкин)нинг пайдо бўлиши учун
тамойиллари ўрта аср Шарқ ва Ғарб илмий биринчи сабабдир. Ўз навбатида, "Вужуду
тафаккурининг шаклланишида ўз вожиб" фаол ақл тимсолидир. Инсон эса
таъсирини ўтказганлиги маълум. Хусусан, ўзлаштирма ақл соҳиби бўлиш билан
илк ўрта асрларда вужудга келган араб бирга, умуминсоний ақл бўлган фаол
халифалиги даврида юнон файласуфлари ақлнинг объектлашган кўринишидир. Бир
асарларининг араб тилига таржима сўз билан айтганда, у Тангри ақлининг
қилиниши юнон илмий ғояларининг Ўрта ердаги вакилидир" (Сирожиддинов 2011:
Осиѐда кенг ѐйилиши учун замин яратди. 117-122).
Бу ҳолат, бир томондан мусулмонларнинг Ўз навбатида, инсон ушбу илоҳий
муқаддас китоби "Қуръон"да баѐн этилган ибтидо туфайли билиш, англаш руҳияти
дунѐ манзараси билан "хорижий фанлар"да билан дунѐга келади ва шу боис у
илгари сурилган ғоялар ўртасида туғмадир. У "Ақл ва фан ҳақида" номли
тўқнашувларнинг вужудга келишига олиб рисоласида туғма ақлнинг тадрижий
келган бўлса, иккинчи томондан, инсон такомили ҳақида қуйидагиларни
ақли, унинг билиш, идрок этиш қобилияти таъкидлайди: "Туғма ақл шундай ақлки, у
ва бу жараѐнда мантиқий мушоҳаданинг инсонга дастлабки билимини сезгилар
ўрни ҳақидаги фалсафий қарашларни воситасида ҳосил қилиш имконини беради.
ислом фалсафаси билан уйғунлашган Ақлнинг иккинчи тури эса қалбнинг
ҳолда ривожлантирилишига хизмат қилди. шундай қисмики, мазкур қисм муттасил
Ўз навбатида, ушбу саъй-ҳаракатлар такрорлаш, муайян нарсаларда қандайдир
"Фалсафа тарихи"нинг муаллифлари машғулотлар бажариш орқали маълум вақт
таъкидлашганидек, "эллинистик оралиғида малака ва тажриба ҳосил қилиш
мероснинг тамомила йўқолиб кетишидан асосида нимани маъқул кўриш ҳамда
сақлаб қолиши ва 16-17 асрларга келиб нимадан ўзини сақлаш хусусида ишончли
Европа фанида юз берган инқилобий илмий ибтидо ва мушоҳадали билим ҳосил
ўзгариш"ларда ҳам муҳим аҳамиятга эга қилиш имконини яратади". (Фараби 1975:
бўлади (Скирбекк, Гилье 2002: 235-240). 7-9).
Дарҳақиқат, ишнинг мазкур Келтирилган фикрдан маълум
қисмида сўз юритаѐтган борлиқнинг бўладики, Форобий сезгиларни Арестотель
ономосиологик тасвири билан бевосита сингари билиш жараѐнининг бевосита
боғлиқ инсон билиш фаолиятини вужудга ибтидоси сифатида талқин этиш йўлидан
келтирувчи когнитив воситалар ҳақида бормайди. Унинг назарида сезгилар туғма
юнон фалсафасида илгари сурилган илмий ақлни юзага чиқарувчи бошланғич асос,
қарашларни изчил ривожлантириб, дунѐ қувват сифатида хизмат қилади.
илмининг умумий мулкига айланишида Бинобарин, инсон дунѐга келиши билан
буюк бобокалонларимизнинг хизматлари унда ғизоланувчи (озиқланиш хоҳиши),
беқиѐсдир. Ўз замонасидаѐқ ана шундай сезги (туйғу), майл, хаѐл ва ақл қувватлари
эътирофга сазовор бўлган бобокалон кетма-кетликда вужудга келади (Форобий
алломалардан бири Абу Наср Форобийдир. 2012:30). "Ташқи дунѐдан бўладиган
У антик файласуфлар илмий ғояларини таъсир туфайли туйғу (сезги) қувватларида
чуқур ўзлаштирган ҳолда, уларни ислом турли-туман жинслар юзага келади; беш
фалсафаси тамойиллари асосида асосий сезги аъзолари туфайли
уйғунлаштирган ва ривожлантирган сезиладиган турли-туман турлар пайдо
олимлардан эди. бўлади, улар асосий сезги кувватларида
бир-бири билан бирлаштирилади. Бу
42
