Page 44 - 3-2017
P. 44
Хорижий филология.№3, 2017 йил
қувватда майдонга келадиган туйғулар А.Нурмоновнинг қайд этишича,
мутахаййила қувватида тахаййулнинг Форобий туғма ақлга берган таърифида
кўринишлари (русум) каби юзага келади. "инсон дастлабки билимни сезгилар
Шу билан ҳиссий туйғулар ғойиб бўлганда воситасида ҳосил қилади" деб эътироф
ҳам улар хотирада сақланиб қолади. этганда ҳиссий билиш билан боғлиқ ҳолда
Мутахаййила қуввати баъзан уларни бир- шаклланадиган "ички (интуитив) онг"ни
биридан айирмоқ, баъзан эса бир-бири назарда тутади. "Ном ва тушунчалар сезги
билан бирлаштирмоқ борасида тур аъзоларимизнинг маҳсулидир. Улар
жиҳатдан бениҳоя таркибда бўлади" авлоддан-авлодга берилади. Шунинг учун
(Форобий 2012:40). ҳам улар туғма эмас, балки қабул қилинган
Демак, сезгилар ташқи дунѐдан билимлардир" деганда эса, "ташқи (ҳосил
бўладиган таъсир туфайли уларнинг қилинган)" онгни (яъни ақлий билиш
ҳиссий образини ақлга етказиб бериш босқичини) назарда тутади (Нурмонов
орқали ақлий (идрокий) билиш босқичини 2002:8).
шакллантиради. Ҳиссий билиш сезги Ўз навбатида, ном ва тушунчалар
(туйғу), идрок (мутахаййила), тасаввур сезги аъзолари маҳсули эканлиги ҳамда
(тахаййул) каби қувватлар ҳамкорлигига уларнинг авлоддан-авлодга берилиши
таянади. Бу жараѐнда сезгилар (туйғулар) ҳақидаги мазкур мулоҳаза замирида
нарса ва ҳодисаларнинг алоҳида белгилари биринчидан, инсоннинг нарсаларга хос
(турли-туман жинслари) ҳақида ахборот белги-хусусиятларни тушунча ва номлар
олиш имконини яратади. Идрок воситасида мавҳумлаштириш қобилиятига
(мутахаййила) эса сезгилар воситасида эгалиги, иккинчидан, инсон ушбу
аниқланган белгиларни умумлашма бирликлар билан хотира воситасида эркин
образларни яратиш, белгилар тизими муомала қилиш, келажак билан боғланиш
сифатида яхлитлашга хизмат қилади. имконини қўлга киритишига ишора ҳам
Тасаввур (тахаййул) объектга хос ҳиссий ѐтади.
туйғулар асосида юзага келган идрокий Форобий илмий меросида илгари
образни объект билан боғлиқ бўлмаган сурилган қарашлар Ибн Сино
ҳолда гавдалантириш, намоѐн этиш изланишларида янада сайқал топади. У
имкониятини яратади. ўзидан аввалги файласуфлар талқинида
Шунингдек, ушбу талқиннинг ўзига сезгиларнинг инсон гносиологик
хослиги илоҳий асос бўлган фаол ақл ва фаолиятидаги аҳамияти масаласи бир оз
инсон ақли ўртасидаги муносабат бўрттириб юборилганига ишора қилиб,
тавсифида кўзга ташланади. Зеро, унинг "Фикрлаш ақл билан боғлиқ, ҳиссиѐт
наздида фаол ақл инсонни ўз измида билан эмас" деб алоҳида эътироф этади.
ушлаб турувчи, уни бошқарувчи илоҳий Сўнгра, инсоннинг ҳиссий ва ақлий билиш
кучни эмас, балки инсон ақлий фаолияти жараѐнлари ҳамда уларнинг ўзаро
учун бирламчи асос бўлган ибтидони ҳамкорлиги ҳақида алоҳида тўхталади.
белгиловчи манбани тақозо этади. Унинг фикрига кўра, "Инсоннинг бирор
Форобий томонидан илгари сурилган ушбу нарсага кўзи тушганида унинг ҳиссий
қарашнинг у яшаган давр фалсафасида акси, яъни образи гавдаланади. Бироқ
анъанавий эканлигини Нақшбандийнинг ушбу образ нарсанинг мавҳум моҳиятини
"Қўлинг ишда бўлсин, кўнглинг Оллоҳда" эмас, балки нарсанинг шакл-шамойили,
деган ҳикматида мужассамланган ғоя ранги-рўйи, ҳолати каби умумий
мисолида далиллаш мумкин. Зеро, бу формасини акс эттиради. Агар ушбу нарса
ҳикмат орқали инсон зиммасига Оллоҳ ва кўздан гойиб бўлса, унинг ҳиссий фомаси
унинг инъомини ѐдда тутиш, ундан ҳам тасаввурдан ғойиб бўлади. Шунга кўра
оқилона фойдаланиб, ўз меҳнати ва хиссиѐт нарса формасини узоқ ва тўлиқ
ташаббускорлиги билан ривожлантириш сақлай олмаслиги, баъзан унинг фаолияти
масъулияти юкланади.
43
