Page 70 - 3-2017

Хорижий филология.№3, 2017 йил

бўлгани учун, ўзига яраша муомалани жиҳатдан бир-бирига мос келади ѐки
талаб қилади. Бунинг учун юқорида ўхшашдир. Улар бир-бирининг ўрнида
айтилганидек, инсон қалбини англаб, қўлланилиши ҳам мумкин. Лекин
уқиб, унинг ўзига хос муомалани талаб уларнинг ўзига хос фарқли семантик
қиладики, шу орқали унинг қалбига, маънолари ҳам бор. Кўпинча уларни бир-
юрагига кириш мумкин. Ушбу ўринда бири ўрнида қўллаганда ғализлик
шоирнинг қуйидаги тўртлиги эсга келади: сезилади. Чунончи, қалб ѐки дил
Қолмади одамзод кирмаган гўша, лексемаларини қўп ҳолларда қўллаб
Еру кўкда, сувда ҳозир ҳамиша. бўлмайди.
Оҳ, гоҳида ѐнма-ѐн турару инсон, Ўзбек тилидаги паремиологик
Бир-бирининг қалбига киролмай луғатларда юракка хос туйғу-хислатлар
сарсон [4, 6]. бўйича ҳам маълум даражада ўрин
Ёки қалбга йўл маърифатдан ажратилганлигини кузатиш мумкин.
бошланади дейилган ҳикмат бор. Улардаги вербал ва қадрият маънолари
Демак, юқоридаги айтилганлардан ҳам акс этган. Масалан, “Юракнинг қулоғи
кўриниб турибдики қалб, кўнгил каби бор. Юраги тўлганнинг йиғиси кўп. Юраги
лексемаларнинг ментал маъноларида юрак қоранинг юзи қора. Юрак ботирда ҳам бир
концептининг хусусиятлари тўлиқ акс бўлак, қўрқоқда ҳам. Юракда бўлса,
этади. Бу лексемалар ўрнида юрак сўзини билакка чиқади. Юракдан – оҳ, кўздан –
бемалол қўллаш мумкин. Халқнинг тилида ѐш. Юрак тоза – тилак тоза. Юрак
―Дил-қулф, тил-калит‖ деган ҳикматли сўз юракка дарак беради кабилар шулар
бор. Бу ҳақда тилшунос Жуманиѐзов жумласидандир [2, 241].
Раҳимбой шундай деб ѐзади. ―Қулфлоғлик Ўзбек бадиий адабиѐтида юрак
эшикни очиш мушкул. Ҳарчанд киришга лексемасининг ўзи ҳам кўп ҳолларда
уринманг, бефойда. Бировга тушадиган вербаллашган ҳолда қўлланилганини
калит иккинчисига тўғри келмайди. Ҳар кузатиш мумкин: ―Айби йўқ ўғлим, - деди,
бирининг ўз очқичи мавжуд, ―тишлари‖ - муҳаббат жуда оз йигитларга муяссар
бошқача. Одамзод қалби ҳам шунга бўладиган юрак гавҳаридир (27-б.), Икки
монанд. Ҳар бири ўз диди, савияси, жон, икки юрак гўѐки биттадек бир-
билими, фикрлаш ва яшаш тарзи ҳамда бирисини англар, бирисидан-бирисига
дунѐқараши билан ажралиб туради. ўтиб юрар эди шу вақт [1, 151]. Қўпол
Кўнгил қулфига мосу хос очқич бу гапириб юрганим учун тилимни
инсоннинг сўзи, нутқнинг хулқидир‖. тишладим, лекин юрагим яна гуриллаб
Ҳазрат Навоий “Кўнгил хазинаси қулфи ѐнди [1, 26]. ... ―юрак амри билан‖ деган
тил, калити сўз‖ деганларида юқоридаги хабарда Муборакхонни хўп мақтагандан
фикрга ишора қилганлар. кейин хўжалик она-болага бировнинг
Демак, тил калит бўлса, дил қулф, ҳовлисидан жой берди [1, 55]. ...
шундай экан ҳар қандай қулфга ҳар қандай ...юрагимни кимга бўшатишни билмаганим
калит тушавермайди. Бу дегани тилингиз учун бу гапни айтаѐтганим йўқ [1, 58].
дилингизга, дилингиз дидингизга мос Юрак бадиий матнларда ўз маъносида,
бўлсагина марра сизники. Лекин уларнинг яъни инсон организм маъносига хос тарзда
ўзига хос мантиқий маъноси ҳам мавжуд. ҳам вербаллашади: қинидан чиққудек
Юрагимга яқин, кўнглимга яқин, бўлиб ураѐтган юраги аста-секин
дилимга, қалбимга яқин каби, масалан: тинчланиб, ўзини босиб олди [5, 71].
-юрак ботирда ҳам бир бўлак, Юқорида қайд этилганидек, юрак
қўрқоқда ҳам. лексемасида инсон туйғулари концептуал
-юракда бўлса, билакка чиқади белгилари кўп бўлиб, инглиз ва ўзбек
каби. тилларида шундан тўрттаси кенг
Ушбу мисолларда юрак, қалб, дил, қўлланилади: а) физиологик орган
кўнгил каби лексемалар семантик сифатида тушунилиш; б) инсон туйғулари

69