Page 72 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

1. Бирламчи манба сўзнинг бошқа бериладиган моддий-пул таъминоти -
дублетига тўла ўхшаш бўлими яъни манба ―пенсия‖ (ўзбек тилида ―нафақа‖ дублети
сўзнинг турли деривативлари ўртасида ҳам мавжуд) бўлса, бу сўздаги, яъни
муносабатларнинг тури. ―pension‖даги биринчи бўғиндаги бурун
2. Лексик дублетлар ўртасидаги унлисининг талаффуз варианти [e]
ўхшашликни тан олиш учун биринчи фонемасини эмас, [a] фонемасини беради.
навбатда тиллар ўртасидаги тегишли Қиѐс учун entre сўзининг талаффузига
қатламда ўхшашлик мавжуд бўлиши эътиборни қаратишимиз мумкин. Бу сўз
керак. Лексик дублетларда бу ўхшашлик [энтғе] эмас, балки [антғе] шаклида
қуйидаги 3 қатлам-ярусда бўлиши лозим: талаффуз қилинади. Худди шу ҳолатга
- фонетик қатлам; кўра, pension сўзи [пенсион] ва [пансион]
- грамматик қатлам; шаклида талаффуз қилинади. Пансион
- лексик қатлам. талаффузи иккиламчи талаффуз, яъни e >
Иккинчи навбатда ҳар бир қатлам a, [e]нинг [a]га ўтганидан кейин ҳосил
учун қиѐслашнинг структуравий типини бўлган талаффуз шаклидир. Бу ерда аввал
аниқлаб олиш керак. Бу ҳолатда биз фонетик фарқланиш ҳосил бўлиб
бирламчи-манба сўзининг бошқа маъносидаги ўзгариш кейин содир
дублетларга муносабати қайси жиҳатлари бўлганлиги ѐки аввал маънода ўзгариш
билан намоѐн бўлаѐтганлигини топишимиз пайдо бўлиб кейин талаффуз ўзгарганми,
керак. буни ўрганиш алоҳида тадқиқотни талаб
Структуравий ўхшашлик, масалан қилади.
дублетларда кузатилиши лозим бўлган Вариантлиликни қандай пайдо
фонетик ўхшашлик, яъни бир хил бўлишини умумий қонуниятларини
товушларнинг ҳар икки дублетда бўлиши. қуйидагиларда кузатишимиз мумкин.
Масалан: investment - инвестиция. Семантик ўхшашлик лексик
Дублетлик, янги сўзларни дублетлар ўртасидаги маъно яқинлиги
фарқловчи вазифасини бажармайдиган асосий шарт эканлигини унутмаган ҳолда
шаклий фарқларнинг мавжудлиги. шуни айтишимиз мумкинки, ―пенсия‖ ва
Масалан, лотин тилидаги ficus ва ficum ―пансионат‖ сўзлари ўртасида, семантик
дублетидан фикус-фига ривожланди. яқинлик бор. Пенсия (дублети нафақа)-
Вариантлилик. Лексик дублетлар нинг маъносини юқорида эслатган бўлсак,
ўртасидаги вариантлилик муносабати пансионат сўзи ҳақида қуйидагиларни
лексика-семантик вариантлилик айтишимиз мумкин:
муносабати бўлиб, бир-бирини тўлдирувчи 1. Пансионат (фр. pensionnat) –
дистрибуция шаклида бўлади. Масалан: тўлиқ хизматга эга бўлган, дам олиш уйи
service сўзи француз тилидан кирган бўлган меҳмонхона тури.
бўлиб, иккита маъноси бор: 2. Пансионат (фр. pensionnat) -
1) Ошхона асбоблари тўплами бу ѐпиқ турдаги хусусий билим юрти
маъноси; бўлиб, унда ўқувчилар тўлов асосида
2) Хизмат маъноси. тўлиқ таъминотда яшайдилар. Кўриниб
Маънолардаги ўзгариш рус тилида турибдики, ―таъминот‖ сўзи ҳар икки
ва шу орқали ўзбек тилида ҳам сўз сўзда умумий сема бўлиб хизмат қилади.
фонетик шаклининг ўзгаришига олиб Бу ерда пенсия ва пансионатнинг фарқи
келди. шундаки, пансионатда ўқувчилар (ѐки
Ошхона асбоблари тўплами-сервиз яшовчилар) бу тизим учун етарли
шаклини олган бўлса, хизмат маъноси эса даражада белгиланган суммадаги маблағ
сервис шаклини олди. тўлайдилар. Бу икки сўзнинг бирламчи
Худди шу каби ҳолат ―пенсия‖ ва асоси лотин тилидаги ―pensionem‖ бўлиб,
―пансионат‖ сўзлари маъносида ҳам бу сўзнинг таржимаси ―тўлов‖дир.
кузатилади. ―Кексалик ѐки меҳнатга Фонетик вариативлик ўзакдаги
яроқлилигини йўқотган шахсларга унлининг ўзгариши билан изоҳланади.

71