Page 67 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

8
(пайтавага қурт тушмоқ) қурт (ғимирлаш) гусиная кожа ибораси ишлатилади. Ўзбек
ва (танада чумоли ўрмаламоқ) чумоли тилида чумоли, испан лисоний
(жимирлаш) зооморфизмлари орқали манзарасида gallina - товуқ, рус тилида
яралишида у ѐки бу жиҳатдан асос бўлди. гусь - ғоз образи қўлланилганлиги турли
Бинобарин, бу «одам+ҳайвон» халқлар тафаккурида «этнинг жимирлаб
концептосферасида инсон фикрлашига оид кетиши» ҳар хил ҳайвон концептининг
инъикослар, универсал рамзий муайян ҳалқ томонидан қабул қилинган
бирликларнинг мажмуи архиметафора ва концептуал метафоралаштириш
метафора; метафоралар ўз навбатида механизми асосида юз беришини
«пайтавасига қурт тушмоқ» ва «(танасида) кўрсатади. Масалан: Recuerdo que se me
чумоли ўрмалагандек» ФБлар орқали puso la piel de gallina (M.de Unamuno, Abel
ифодаланди: 1) Пайтава иссиқ тутиш ва Sanchez, 47).; Сайлонинг вужудида чумоли
терламаслик учун оѐққа ўраладиган мато ўрмалагандек бўлди. Бир сесканиб, вужуди
бўлиб, у оѐққа ўралганда унинг ичига жимирлаб кетди (Д.Мадраҳимова. Гуноҳ,
тушиб қолган қурт ғимирласа, одам 7). Бу мисоллардан одам танасида
типирчилаб қолиши мумкин. Бу иборанинг жимирлаш оѐқдан эмас, балки танадан,
тўғри маъноси. Аммо пайтава деярли тепа қисмдан бошланиши ойдинлашади ва
қўлланилмайдиган бугунги кунда бирор бу жиҳат мисоллар орқали тасвирланди.
одамга нисбатан бу ибора ишлатилса, Юқоридаги зооибораларнинг турли
демак, ишлар жойида эмас, нимадандир миллатга хос концептларда ифодаланиши,
ўзини қўярга жой тополмаѐтганлиги ўзбек, испан, рус миллатига хос бўлган
тушунилади. Бу асрлар қаъридан миллий-маданий хусусиятларни
тафаккуримизда яшаб келаѐтган билдиради. Бунда улар ҳақидаги
архиметафора ҳисобланади. Масалан: тасаввурлар, яъни чумоли баданда
(Шоира): Ухлашиб бўпти. Ҳаммасининг юрганда жимирлаб кетиш, пати юлинган
ороми бузилди. Пайтавасига қурт тушди, товуқ ва ғознинг тана кўриниши
назаримда. Иккала опам ҳам типирчилаб архиметафора (метафоранинг илк,
қолишди (Ж.Жабборов. Уйқусиз кеча, 19). бошланғич даври) сифатида тафаккурда
ЎТИЛда ҳам бу иборанинг «безовта олдиндан мавжуд бўлиши далилланмоқда.
бўлмоқ, елиб-югуриб қолмоқ» маъносида Ушбу миллий-маданий моделлаштиришни
ишлатилиши мисоллар билан ѐритилган: шундай изоҳлаш мумкин: испанлар билан
Ҳудайчи жўнагач, қўрғонбегининг мулоқотда «танамда чумоли ўрмалагандек
пайтавасига қурт тушиб, типирчилаб бўлди» деб сўзма-сўз ўгириш нутқнинг
қолди ва у ѐқдан бу ѐққа югура бошлади (А. экспрессивлигига путур етказади. Ўзбек
Қодирий. Ўтган кунлар) [ЎТИЛ, 2007: Т тил соҳиби учун сўзма-сўз ўгирилган
III, 204]. Ушбу ибора давр жиҳатдан юз «товуқ терисидек» иборасида кўзда
йиллик фарқ оралиғида ѐзилган юқоридаги тутилган мақсад умуман тушунарсиз
асарларда прагматик жиҳатдан бир хил бўлади. «Танимдан сон-саноқсиз чумоли
жаранглаб турибди. Бундай ибораларнинг ўрмалагандек, ғалати сесканиш билан
этимологияси узоқ ўтмишга бориб чамадончамни ўриндиққа қўйдиму яна
тақалади. хотинга қарадим» (С.Аҳмад, Ялпиз ҳиди,
2) Чумоли ўрмалагандек турғун 56). С.Аҳмад жумладаги иборанинг
ўхшатмани чоғиштириб таҳлил экспрессивлигини янада ошириш
қилганимизда, «чумоли» зооморфизми мақсадида «сон-саноқсиз» сўзларини
ўзбек миллий концепти эканлиги қўшган. Умуман, бундай эмоционал
асосланди. Муқобил сифатида испан метафорик моделлаштиришлар бадиий
7
тилида carne de gallina , рус тилида эса адабиѐтда кўп ва хўб қўлланилади, улар
асар бўѐқдорлигини, экспрессивлигини,

8
Михельсон М.И. Русская мысль и речь.
Свое и чужое. Опыт русской фразеологии. – СПб.,
7
DRAE –Madrid, Espasa, 1992. T I. – p. 378. 1896-1912. – 2208 стр.
66