Page 104 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

пайдо бўлишида когнитив тилшунослик эканлиги ҳамда соябон вазифасини бажара
нуқтаи назаридан иккита когнитив майдон, олиши белгиси ҳам инобатга олинган.
яъни ―манба майдони‖ (source domain) МАКОН + ҲАЙВОН  ИНСОН
ҳамда ―мақсад майдони‖ (target domain) манба майдони мақсад майдони
иштирок этишини кўрсатишади[11; 266]. Инглиз тили Америка вариантидаги
Мисол тариқасида қуйдаги идиоматик hellcat идиоматик қўшма сўзи (―spiteful,
қўшма сўзларни концептуал-деривация violent woman‖) (hell – дўзах, cat – мушук)
ҳолида концептуал метафора орқали ҳосил [ABBYY Lingvo x5] ўзбек тилида
бўлганлигини кўриб чиқамиз. жодугар, иссиқ-совуқчи маъноларига эга.
ҲАЙВОН + АРТЕФАКТ  ЎСИМЛИК Мазкур қўшма сўзнинг ясалишида
манба майдони мақсад майдони МАКОН концептининг когнитив
Ўзбек тилидаги туяқалпоқ майдонига мансуб hell (―in some religious,
идиоматик қўшма сўзи ―чўл ва адирларда the place believed to be the home of DEVILS
ўсадиган паст бўйли сершох бута‖ни and where bad people go after death‖)
англатади. Ушбу Идиоматик қўшма [OALD 2010: 725] лексемасининг home of
сўзнинг туя компоненти ―бир ѐки икки DEVILS(шайтонлар уйи) семаси асосий
ўркачли, жуфт туѐқли, асосан, юк ташиш ўринга чиқади. Ушбу идиоматик қўшма
учун хизмат қиладиган, сувсизликка сўзнинг ясалишида ҲАЙВОН
чидамли сутэмизувчи иш ҳайвони‖ни концептининг когнитив майдонига мансуб
англатади [ЎТИЛ IV, 2008: 222]. cat лексемасининг (―a small animal with soft
Идиоматик қўшма сўзнинг ясалишида бу fur that people often keep as pet‖) [OALD
лексеманинг сувсизликка чидамли ҳайвон 2010: 227] sof t fur (сирли ва юмшоқ
семаси муҳим ўрин тутади. Туя жунли) семаси ҳам фаоллашади.
компоненти ҲАЙВОН концептининг Мисоллар таҳлилидан маълум
когнитив майдонига мансуб. ҲАЙВОН бўладики, метафорик маъно кўчиши
концепти қўшма сўз ясалишида манба ѐрдамида ҳосил қилинувчи идиоматик
майдони вазифасини бажаради, шу билан қўшма сўзларнинг маънолари унинг
бирга, иккинчи компонент билан компонентлари билан боғлиқ концепт
проекциялашади. майдони ҳамда ―концептуал метафора‖ деб
Идиоматик қўшма сўзнинг қалпоқ номланувчи когнитив механизм асосида
компоненти ―нарсалар устини қоплаб, шаклланади.
беркитиб турадиган соябон ѐки қопқоқ‖ Инсон тафаккурида мавжуд
луғавий маъносига эга [ЎТИЛ IV, 2008: билимлардан фойдаланишга қаратилган
229]. Лексеманинг беркитиб турадиган когнитив механизмлар фаолияти амалга
соябон семаси идиоматик қўшма сўз ошади. Когнитив механизмлар фаолияти
ясалишида қатнашади. Қалпоқ лексемаси инсонда муайян когнитив кўникмаларни
КИЙИМ концепти когнитив майдонига шакллантиради.
мансуб. Идиоматик қўшма сўз Идиоматик қўшма сўзларнинг юзага
компонентларининг ҲАЙВОН ва КИЙИМ келишида андозавий қўшма сўз ясалиши
когнитив майдонлари ўртасида блендинг қоидаларидан четга чиқиш билан бирга, бу
юзага келади. Кейинги босқичда ҲАЙВОН жараѐнда воқелик онгда когнитив
ва КИЙИМ манба майдони билан механизмлар асосида қайта идрок этилади.
ЎСИМЛИК мақсад майдони ўртасидаги Бошқача айтганда, Идиоматик қўшма
ўхшашлик аниқланади. Ўхшашлик сўзларнинг ясалишида инсон бир қатор
туяқалпоқ ўсимлигининг чўл ва адирларда когнитив жараѐнларни босиб ўтади, у
ўсиши ҳамда туянинг сувсизликка тилнинг луғат бойлигидаги мавжуд
чидамлилиги ва саҳрода яшашида сўзлардан фойдаланган ҳолда дунѐни
кузатилади, Шунингдек, сўз ясалишида қайта англайди.
ўсимлик гулларининг қалпоқ тузилишида

103