Page 74 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

semantic munosabatlarning murakkab hamda yozuvchilar tomonidan badiiy
chatishib ketishi natijasida yuzaga keladi. adabiyotlarda alohida ajralib turuvchi
Teleskopiyaning semantic-stilistik semantik-konnotativ ma‘noni aks ettiruvchi
vazifasi til kommunikatsiya planida til turli-tuman ekspressiv so‘zlarni hosil qilishda
sohiblari uchun eng muhim o‘rinlardan birini juda keng qo‘llaniladi.
egallaydi. Bundan tashqari, aytish mumkinki M.Dyubuaning ta‘kidlashicha, -
so‘z yasash jarayoniga o‘zining doimiy deydi S.V.Raylyan, - lingvistik teleskopiya
ta‘sirini o‘tkazuvchi uning yetakchi vazifasi yumoristik usul bo‘lib, unga til sohiblari
hamdir. Agar so‘z yasovchilikning vazifasi ―obrazli, ifodali, ta‘sirchan‖ so‘zlarni hosil
tilning lug‘at boyligini yangilash va uni qilish uchun murojaat qiladilar [5].
boyitish maqsadida yangi leksik birliklarni Teleskopiya yo‘li bilan yasalgan
yaratishdan iborat bo‘lsa, teleskopiyaning hosilalarning leksik-semantik ahamiyati
semantic-stilistik vazifasi so‘z yasash haqida gapirar ekanmiz, ta‘kidlash o‘rinliki, u
jarayonida ustqurma funksiyasi bo‘lib, u yoki, birinchi yoki ikkinchi komponentning
o‘xshash ikki so‘z yoki ibora qismlarining dastlabki ma‘nosiga bog‘liqdir.
chatishuvi natijasida yangi so‘z yoki Qoidaga binoan, komponentlardan
iboraning paydo bo‘lishini rag‘batlantiradi va birining ustunlik qiluvchi ma‘nolaridan biri
mazmunning sifat tarkibini ikki jihatdan – shunhasiz boshqa komponentlarning ma‘nosi
semantic va stiliktik tomondan ―kuzatib‖ hisobiga va shuningdek, qo‘shilayotgan
turadi. Aynan leksik-semantik yangilik va bu suffiksning (agar shunday suffiks mavjud
so‘zlarning stilistik ahamiyati teleskopiyaning bo‘lsa) ma‘nosi hisobiga kuchayadi.
harakatlantiruvchi kuchidir. Ko‘pincha bu ma‘nolar biri ikkinchisining
Buni ham shakli, ham ma‘nosi ustiga shu tariqa qatlamlanib, qo‘shilib
jihatidan yangi hisoblangan quyidagi fe‘llar ketadiki, ba‘zan ularning qay biri eng muhim
isbot qilishi mumkin. Ular o‘zlarining ekanligini farqlash qiyin bo‘lib qoladi.
semantik-stilistik ―yangiligi‖ bilan ―stilistik Ma‘nolarning bunday o‘zaro hamkorligi
neologizmlar‖ sifatida qarashi mumkin. Bir natijasida butunlay yangi bir stilistik
necha misollar keltiramiz: blairnifler: blairer belgilangan ma‘no yuzaga keladiki, u o‘zida
[3] – разг. nyuxat, chuyat (iskamoq, sezmoq, qolgan barcha ma‘nolarni aks ettirgan bo‘ladi.
his qilmoq) + renifler – разг. nyuxat, Bundan électérotiser (électriser + érotisme),
chuyat (iskamoq, sezmoq, his qilmoq) XIX bavricaner (baver + ricaner), argonautiser
asr = blair(er+re)nifler – ―pronyuxat‖ (argonaute + argotiser) kabi fe‘lli
(daragini eshitmoq, bilmoq, bilib olmoq neologizmlar aniq dalolat bera oladi.
ma‘nosifa); frôcher: frôler – задеват (tegib Semantik-stilistik tahlil nuqtai
o‘tmoq, turtib o‘tmoq), slegka kasatsya nazaridan teleskopik yo‘l bilan yasalgan
(yengilgina tegmoq, til tegizmoq) (+ toucher barbachu (barbe + moustachu) oti ancha
– трогат (tegmoq, qo‘l urmoq, qiziqish uyg‘otadi.
urintirmoq),dotragivatsya (qo‘l tegizmoq, qo‘l Masalan: Le remplacant était trouvé,
urmoq, tegmoq) касация (tegmoq, qo‘l un grand garcon, ni beau, ni laid, barbachu et
urmoq, til tegizmoq) = frô(ler + tou)cher – maigre (I.K.Huysman) [7].
затрагиват, слегка касаяс kasayas Teleskopiyaning mahsuldorligi
(yengilgina tegib o‘tmoq, til tegizmoq, dahl haqida gapirib o‘tmaslikning iloji yo‘q,
qilmoq) [6]. chunki yuqorida keltirilgan teleskopik so‘z
Shunday qilib, teleskopiya faqatgina yasashning turlari va modellari til
so‘z yasashning qiziqarli usuligina emas, taraqqiyotining aniq bir davrida bu usulning
balki eng samarali stilistik usullardan biri yangi so‘zlarni yasash qobiliyatidan, uning
bo‘lib, til sohiblari tomonidan og‘zaki nutqda faolligidan dalolat berib turibdi.

73