Page 32 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ўзбек тилида, балки бошқа тилларда ҳам Градуаллик, маъно даражаланиши,
кўплаб мақолларни ўзида бирлаштиради. градация каби мавзулар борасида жаҳон
XX асрнинг бошланиши замонавий тилшунослигида М.Бирвич, М.Кресвел,
тилшуносликнинг янгидан-янги турли Д.Болингер, С.Колесникова,
соҳаларининг пайдо бўлиши ва ривож С.Д.Кацнельсон, О.Еспероен,
топишига гувоҳ бўлди. Бунга, энг аввало, Ю.С.Степанов каби олимлар томонидан
тилшуносликда эмпирик даврдан тадқиқот ишларида муайян ғоялар
диалектик даврга ўтиш ҳолати сабаб келтириб ўтилган.
бўлган бўлса, кейинги асосий сабаб бу – Ўзбек тилшунослигида
тилга мураккаб тизим сифатида қараш градуонимия мавзусига бағишланган
бўлиб, унга кўра тил бирликлари алоҳида тадқиқотлар XX асрнинг 70-йилларида
бир-биридан ажратилган ҳолда эмас, балки бошланди (Ҳ.Неъматов, С.Ғиѐсов каби
улар ўзаро боғланишга эга лисоний тилшуносларнинг ишлари). Р.Сафарова
бирликлар сифатида ўрганила бошланди. (1990) ўз ишида даражаланишни илмий
Мазкур ҳолат ўз навбатида, тилшунослик фараз сифатида берган бўлса,
тадқиқотлари оқимини янги асос ва Ш.Ғ.Орифжонова (1996) ўзининг
йўлларга – методологияга кўчирилиши номзодлик ишида уни атрофлича тадқиқ
учун сабаб бўлди. қилиб, мазкур парадигманинг ўзига хос
Тилшуносликда лисоний хусусиятларини очиб берди.
бирликларнинг ўзаро лексик-семантик О.Бозоровнинг докторлик диссертацияси
муносабатлари турли кўринишларга эга (1996) [3] ҳам даражаланишни чуқур
бўлиб (синонимия, антонимия, омонимия, ўрганишга асос бўлиб хизмат қилди.
полисемия, гипонимия ва бошқалар), Бундан ташқари мазкур мавзуда
мазкур парадигмаларда тил бирликлари М.Нарзиева, Н.Воҳидова,
уларнинг денотатив ва коннотатив Ж.Ш.Джумабаева ва яна бир нечта
семаларига таянган ҳолда классификация тилшунослар илмий изланишлар олиб
қилинади. Замонавий лингвистикада борганлар. Хусусан,
мазкур парадигмалар қаторига Ж.Ш.Джумабаеванинг ―Ўзбек ва инглиз
градуонимия (даражаланиш) тилларида лексик ҳамда стилистик
парадигмасини ҳам қўшиб қўйиш градуонимия‖ (2016) номли докторлик
вазифаси юклатилади. Даражаланиш ишида мазкур ҳодиса икки тилда батафсил
ҳодисаси борлиқда турли-туман чоғиштирилди [4].
кўринишда мавжуд эканлиги гносеолог Градуонимия ҳодисаси нафақат
олимлар томонидан исбот қилинган. Буюк тилнинг содда бўлакларида, балки
мутафаккир, сўз мулкининг султони мураккаб бирликларида ҳам мавжудлиги
Алишер Навоий ҳам ўз асарларида бир- тилшунослик учун янги ҳодиса эмас.
бирига маънодош муносабатга эга бўлган Фразеологизмларга оид семантик
сўзларнинг маъноларида белги даражаланишлар Ш.Раҳматуллаев
даражасининг ортиб ѐки камайиб томонидан 60-йиллардаѐқ алоҳида мавзу
боришини таъкидлаб ўтган ва мисоллар сифатида ўртага ташланди. Унинг
билан бу ҳолатни далиллаб берган. фраземалар таҳлилига бағишланган ишида
Градуонимия (даражаланиш) эмоциянинг кучли-кучсиз даража
илмий атамаси асосида лисоний семасини ажратиш зарурати борлиги
бирликларнинг тилдаги маълум бир айтилиб, “таъби хира”, “дили сиѐҳ”,
белгиси ошиб-камайиб боришига кўра “бағри қон” фразеологик бирликларнинг
зидланиши тушунилади. Ўзбек фарқларини хафалик белгисининг
тилшунослигида ҳозир ―градуонимия‖, даражаланишларида эканлигини таъкидлаб
―градуонимик муносабат‖ ва ўтади [5]. Фразеологик бирликларнинг
―даражаланиш‖ атамалари деярли даражаланиш ҳодисаси ҳақида
синонимлар сифатида қўлланилмоқда. А.Абдуллаев, И.Расулов, О.Бозоров ва

31