Page 28 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

таъкидлайди: «Маълумки, мазкур назария бўлаклари сирасига тўлдирувчини ҳам
(гап бўлаклари ҳақидаги назария – Х.Х.) киритишни талаб қилади [Современный
жиддий нуқсонларга эга. Уларни биринчи русский язык.1989:636].
галда кўпгина тушунчаларнинг Шуни алоҳида эътироф этиш керакки,
ноаниқлиги ва бир-бирига зидлигида гапнинг «структур схемаси» тушунчаси
кўрамиз» [Вардуль И.Ф. 1977:189]. Бу эса нафақат назарий, балки амалий нуқтаи
ўз навбатида, гапнинг анъанавий назардан ҳам муҳим аҳамият касб этади.
синтактик таҳлили тамойиллари изоҳталаб Айниқса, тилшунослик фани
эканлигидан далолат беради. тараққиѐтининг ҳозирги даврида
Айни пайтда шуни ҳам айтиш компьютер техникаси ҳаѐтимиз
лозимки, кейинги пайтларда гапга тил мундарижасидан муносиб ўрин эгаллаб
бирлиги мақомини бериш мақсадида турган пайтда гапнинг схемаси масаласи
«структур схема» тушунчасини устувор аҳамиятга эга. Зотан, компьютер
тадқиқотлар кун тартибига киритиш техникаси гапнинг схемасига тааллуқли
масаласи ҳам оммалашиб бормоқда. алгоритмларга катта эҳтиѐж сезади.
Рус тилшунослигида «структур схема» Бундан ташқари, систем-структур
тушунчаси дастлаб В.В.Виноградов тилшунослик нуқтаи назаридан ҳам гап
томонидан истеъмолга киритилган эди. моделларини, хусусан, унинг энг кичик
Бунда В.В.Виноградов ҳар қандай гапнинг қолипини белгилаш масаласи алоҳида
ҳам асосида муайян грамматик шаклланиш аҳамият касб этиши шубҳасиздир. Фикр
намунаси (структур схемаси, предикатив далилини биргина V – туб структура, N
асоси) ѐтишини назарда тутган эди. +V – таянч структура, N +Х+V, Х+N +V ва
Масала тавсифига бу тарзда ѐндашиш, ҳ.к. – ҳосила структураларнинг
албатта, гапни бир пайтнинг ўзида нутқ ва дериватологияда ѐки гапнинг энг кичик
тил бирлиги сифатида эътироф этишга қолипини акс эттирувчи WPm
ундайди. Н.Ю.Шведова гапнинг структур формуласининг систем-структур
схемаси ҳақида мулоҳаза юритганида йўналишдаги тадқиқотларда катта нуфузга
В.В.Виноградовнинг ана шу фикрига эга эканлигида кўришимиз мумкин.
таянади [Синтаксис современного Равшанки, гапнинг схемаси ва умуман,
русского языка. 2008:69]. тилшуносликда қўлланиладиган
Бундай мулоҳаза чех тилшуноси схемаларда символлар лотин
В.Матезиус томонидан ҳам айтилган эди: алифбосидаги ҳарфлар билан белгиланади.
«Гапни тўлиғича нутққа тегишли деб Бошқача айтганда, жаҳон тилшунослигида
бўлмайди. У ўзининг шаклий тузилишига схемаларнинг лотин алифбосидаги
кўра тилнинг грамматик системаси билан символлар воситасида ифодаланишидан
ҳам узвий боғлиқдир» [Матезиус В. асосий мақсад мазкур схемалардан умумий
1967:237]. тилшунослик доирасида бир хилда
Гапнинг структур схемаси, албатта, фойдаланиш зарурати билан боғланади.
биринчи галда минимал модель асосида Масалан, Adj формуласининг сифатга,
изоҳланади. Буни икки хил тушуниш Adv формуласининг равишга ѐки c ва d
мумкин: 1. Предикатив бирлик сифатидаги символларининг ѐрдамчи (детерминатив)
формал характерли модель. 2. Мазмуний воситаларга тааллуқли эканлиги барча
(семантик) жиҳатлар билан боғлиқ тилларда бир хил аҳамият касб этади.
номинатив характерли модель Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,
[Современный русский язык. 1989:634- схемаларнинг баъзилари (масалан, Adj,
636]. Мазкур моделларнинг биринчиси, Adv, c, d ва ҳ.к) тил бирликларини,
яъни гап шаклланишининг формал айримлари эса нутқ бирликларини
жиҳатлари билан боғлиқ модель изоҳ талаб (масалан, N ХV, SVO, SOV ва ҳ.к) тақозо
қилмайди. Бироқ гап схемасини унинг этади. Бу, албатта, схема орқали акс
мазмуний салмоғи билан боғловчи эттирилаѐтган бирликнинг лингвистик
номинатив модель анъанавий гапнинг бош мақоми билан узвий боғланади.

27