Page 27 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

мажмуаси орқали, ѐхуд биргина белги шаклида ҳам воқеланиши мумкин.
воситасида ҳам ифодаланиши Ш.Балли: «Модаллик – бу гапнинг
мумкинлигини тўғри кўрсатиб бера олган жонидир. …Демак, жумлага, агар унда
[Бенвенист Э. 1974: 139-140]. модаллик ифодаси бўлмаса, гап мақомини
Бизнингча, бу жуда муҳимдир, чунки бериб бўлмайди», – деган эди [Балли Ш.
гап тил белгиларининг нутқий фаоллик 1955:44]. Ана шундай қараш
олиши учун объект вазифасида келади. Шу С.Н.Кузнецовда ҳам кузатилади. Унинг
сабабли уни биз нутқ бирлиги деб фикрига кўра, субстантив ва феъл
атамоқдамиз. Агар у т ил белгиси гуруҳларининг қўшилиши ҳали гап эмас,
бўлганида, мазкур бирлик мақомини балки унинг протоструктурасидир. Мазкур
ололмаган бўларди. Ана шулардан келиб структурани модаллик позицияси билан
чиқиб, В.Г.Гакнинг жумлани тўлдиргандагина гап шаклланади
(высказывание) тил белгиси тарзида [Кузнецов С.Н. 1984:203]. Гап воқеликка
талқин этиши масала тавсифини бирмунча муносабат билдиради. Фикримизча,
мураккаблаштиради, деб ўйлаймиз [Гак юқоридаги В.Г.Гак мулоҳазасида ҳар
В.Г. 1973: 353-355]. иккала терминга ҳам айни пайтда тил
Нутқ лингвистикаси тилшунослик нуқтаи назаридан эмас, балки мантиқий
фанининг мустақил соҳаларидан бири нуқтаи назардан ѐндашилмоқда.
сифатида том маънода шаклланаѐтган Умуман олганда, жумла тушунчасини
ҳозирги пайтда гапнинг лингвистик юқорида эслатиб ўтилган дескриптив
мақомини белгилаб олиш ўта муҳим тилшуносликдаги маънода қўллаш
аҳамият касб этиши изоҳ талаб қилмайди, асослидир. Шундай экан, ундан гап
албатта. Чунки гап нутқ бирлиги тарзида тушунчаси маъносида ҳам фойдаланса
нутқ лингвистикасининг марказий унсури бўлади. Ю.С.Степановнинг бу ҳақдаги
сифатида фаолият кўрсатади. фикри қуйидагича: «Агар ўта аниқлик
Шуни ҳам айтиш керакки, жумла талаб этилмаса, жумлани нутқда сезиларли
тушунчасининг ноқулайлик томонлари паузалар орасидаги, ѐзувда эса нуқталар
ҳам бор. Буни биринчи галда унинг ҳажми орасидаги синтактик бутунлик тарзида
ноаниқлигида кўрамиз. З.Харриснинг белгилаш мумкин. Аксарият ҳолларда эса
таъкидлашига кўра, жумла бир сўздан жумла гапга тенгдир» [Степанов Ю.С.
тортиб 600 бетлик романгача бўлган 1983:8]. Албатта, бир сўзли, эллиптик
ҳажмда бўлиши мумкин [Харрис З. (ноэллиптик эмас) ҳамда бошқа
1965:217-218]. Шу боис анъанавий кўринишлардаги узуқ-юлуқ қурилмаларга
тадқиқот ишларининг кўпчилигида жумла нисбатан жумла термини кўпроқ мос
термини ҳажмига кўра гап термини орқали келади. Бироқ нутқ материали таҳлилида
ифодаланувчи синтактик қурилмадан уларнинг қайси бирини қўллаш масаласи,
қарийб фарқланмайди. Улар ўртасидаги назаримизда, муҳим аҳамиятга эга эмас.
фарқ, В.Г. Гакнинг фикрича, гап билан Юқорида баѐн этилган мулоҳазалар
жумла ўртасидаги фарқ асосан, масаланинг бир томонини ташкил этади.
қуйидагиларда кўзга ташланади: гап Унинг иккинчи томони эса одатдаги
хабарнинг ички структураси билан синтактик таҳлил муаммоси билан
(субъект, предикат) узвий боғланади, боғлиқдир. Маълумки, Аристотель яшаган
жумла эса хабарнинг воқеликка даврлардан бери гап синтактик режага
муносабатини акс эттиради ва бунда кўра субъект, предикат терминлари
хабарнинг ростлиги, ѐлғонлиги, зарурлиги, доирасида таҳлил қилиниб келинмоқда.
эҳтимоллиги ва ҳ.з. каби белгилар ўз Ваҳоланки, мазкур терминлар грамматик
ифодасини топади [Гак В.Г. 1973:349]. тушунчаларни ифода эта олмайди. Улар
Назаримизда, бу ўринда ҳам айрим мантиқий мақсадларни кўзда тутувчи
ноаниқликлар мавжуд кўринади, зотан, тушунчалардир[Турниѐзов Н., Хайруллаев
жумла орқали ифодаланувчи юқорида Х. 2006:36]. И.Ф.Вардуль бу ҳақда
эслатиб ўтилган модаллик белгилари гап мулоҳаза юритганида қуйидагиларни

26