Page 29 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

Юқоридагилар билан бир қаторда яна тил ҳодисаси нуқтаи назаридан ѐндашишга
шу нарса характерлики, нутқ монелик қилиши табиийдир.
бирликларининг формуласини тақозо Дарҳақиқат, гапнинг нутқ бирлиги
этувчи схемаларнинг мавжудлиги ва эканлиги бугунги кунда синтактик
қўлланилиши инсон омили билан узвий қурилмалар таҳлилига бошқача
боғлиқдир. Мазкур схемалар муайян тилда ѐндашишни тақозо этмоқда. Иккинчи
сўзлашувчи кишининг кўп йиллик томондан эса нутқ лингвистикаси
сўзлашув тажрибаси ва нутқий кўникмаси тилшуносликнинг алоҳида соҳаси
маҳсули сифатида унинг онгида яшайди. сифатида эндигина оѐққа турмоқда
Тил системасида эса бу тарздаги схемалар [Савченко А.Н. 1986:62-73]. Шу боис
мавжуд эмас. Демак, схемалар (албатта, бу унинг таҳлил усуллари ҳам ҳали ишлаб
ўринда гап схемаси назарда тутилмоқда) чиқилгани йўқ. Одатдаги синтактик таҳлил
инсон омили орқали тилга кўчирилади. усули, албатта, нутқ материали учун
Инсон омили эса ўз навбатида, прагматик яроқсиздир. Демак, ҳозирги
восита саналади, унинг тил системаси тилшуносликда нутқ бирликлари таҳлили
ичида ўрни йўқ. Масала тавсифига усулларини илмий асослаш кечиктириб
когнитив тилшунослик нуқтаи назаридан бўлмайдиган ўта долзарб
ѐндашилса, мазкур воқелик изоҳ талаб масалалардандир. Фикримиз далилини
қилмайди. Ана шуларни эътиборга Ю.В.Ванниковнинг қуйидаги сўзларида
оладиган бўлсак, назаримизда, гапнинг кузатиш мумкин: «Понятие предложения
схемасини тил бирлиги сифатида тушуниш как предмета лингвистического
ғояси шубҳа остида қолади. исследования может быть
Умуман олганда, машҳур тилшунос сформулировано лишь после решения
олимлар Ф.де Соссюр, А.А.Шахматов, вопроса о принципах лингвистической
Ф.Ф.Фортунатов, Л.Блумфилд, Л.Теньер, организации речевого материала, о
В.В.Виноградов, Э.Бенвенист, соотношении различных аспектов его
А.И.Смирницкийлар гапнинг нутқ бирлиги организации» [Ванников Ю.Н. 1979:12].
эканлигини мукаммал изоҳлаб Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,
берганликларига қарамай, уни гоҳ тил ва нутқ бирликлари ва уларни белгилаш
нутқ бирлиги деб аташ, гоҳ унга соф тил масаласи тилшунослигимизда тадқиқотлар
бирлиги мақомини бериш масала кун тартибига ҳали ҳам том маънода
моҳиятини чигаллаштиради, холос. Шу қўйилгани йўқ, мавжуд баъзи ишларда эса
боис гапнинг структур схемасини ҳам, масала тавсифи чегараси гапдан нари ўта
назаримизда, нутқ жараѐни билан, унинг олмаяпти. Тўғри, гап нутқ бирлиги
шаклланиши билан боғлаб ўрганиш сифатида алоҳида сатҳни ташкил этади.
мақсадга мувофиқроқ бўларди. Бироқ нутқнинг гапдан катта бирликлари
Бу ўринда яна шуни ҳам алоҳида ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири
таъкидламоқ керакки, тилшунослик нутқнинг лингвистик табиати нуқтаи
фанининг ҳозирги тараққиѐти даврида, назаридан изоҳланмоғи лозим деб
агар таъбир жоиз бўлса, Соссюр башорат ўйлаймиз. Бу борада ҳам ―Тил ва нутқ‖
қилган «Тил ва нутқ» дихотомиясининг дихотомияси қонуниятларига изчил амал
ҳар икки қирраси ҳам ўз мақомига тўлиқ қилиш, назаримизда, кутилаѐтган
эга бўлди дейиш мумкин. Нутқ натижанинг аниқ ва тўғри бўлишига
лингвистикасининг илмий асосланганлиги эришишда мустаҳкам таянч вазифасини
эса кўпгина масалалар талқинига фақат ўташи шубҳасиздир.

Адабиѐтлар:
1. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка.–М.: Изд. иност.
литературы, 1955, - С.416.
2. Бенвенист Э. Общая лингвистика.–М.: Прогресс, 1974, - С.447.

28