Page 64 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

восита дериват ясовчи унсурлар жумланинг предикативлик белгиси ѐки
жумласига кирмайди ва шу боис бу ўринда деривацион хусусиятлари устувор аҳамият
ибора синтактик деривацияси хусусида сўз касб этади. Фразеологик ибора эса мазкур
юрита олмаймиз. жумланинг таркибий қисми сифатида
Баъзи фразеологик иборалар қўшма фаоллик кўрсатади.
гап қолипида келади. Бундай вазиятда Бундай вазият нафақат қўшма гап
ибора синтактик деривациясининг қолипидаги, балки гап қолипидаги барча
операндлари дериват синтактик фразеологик ибораларнинг нутқий
структурасининг алоҳида таркибий фаоллашувида кузатилади. Қуйида ана шу
қисмлари саналади: ҳақда фактик нутқ материалларига
Одатда оламни сув босса, тўпиғига мурожаат этамиз:
келмайдиган Акмал ҳам бугун 1. Мавлуданинг ўқиши, Исоқнинг
бошқачароқ.... (О.Ёқубов. Эр бошига иш авзойи ҳали ҳам бузуқлигидан домлага
тушса). ахборот бериб, кўчага чиқди (Й.
Агар мазкур мисолдаги иборани Шамшаров.Чироқ).
алоҳида Оламни сув босса, тўпиғига 2. Хотин киши от минмабдими?
келмайди тарзида олиб қарайдиган Шундай учирайки, куѐвингиз оғзини
бўлсак, у ҳолда ибора синтактик очиб қолсин (Й. Шамшаров.Чироқ).
деривациясининг оператори –са (босса) 3. Бир маҳал янги ҳамроҳ хаѐли
аффикси эканлигини кўрамиз. Мазкур жойига тушгандек сўраб қолди
аффикс нафақат ибора шаклидаги дериват (О.Ҳусанов. Тақилмаган узук).
оператори, балки устпредикативлик 4. ...айниқса “бувиджон” деб хитоб
белгисини вужудга келтирувчи қилишлари кўнглини эритиб юборарди
морфологик омил вазифасини ҳам (О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса).
бажаради. Бошқача айтганда, унинг Келтирилган мисолларнинг
ѐрдамида полипредикатив характерли барчасида гап қолипидаги авзойи
ибора таркибий қисмларининг умумий бузилмоқ ибораси авзойи ҳали
ҳолда воқеликка муносабат билдириши ана бузуқлигидан тарзида келиб, анъанавий
шу аффикс воситасида шаклланади. формал тўлдирувчи (воситали)вазифасини
Бундай хусусият қўшма гап қолипида бажармоқда. Агар Исоқнинг авзойи ҳали
келувчи гаҳ деганда қўлга қўнадиган ҳам бузуқ эди шаклидаги гап
бўлмоқ, ер ѐрилса, ерга киргудай воқеланганда эди, унда авзойи –эга, бузуқ
бўлмоқ, ер тагида илон қимирласа кесим функциясини бажарган бўларди.
билмоқ каби фразеологик ибораларда ҳам Иккинчи мисолда гап қолипида
кузатилади. Бироқ мазкур иборалар нутқ оғзи очилиб қолмоқ тарзида қўлланиши
доирасида қўлланганда аксарият ҳолларда лозим бўлган ибора нутқнинг талабига
таркибли аниқловчи, ҳол ва ҳ.к. сингари кўра оғзини очиб қолсин шаклида
гап бўлаклари вазифасида келади. Буни яхлитлигича формал кесим вазифасини
юқорида берилган мисолда ҳам бажармоқда.
кўришимиз мумкин: оламни сув босса, Учинчи мисолда берилаѐтган хаѐли
тўпиғига келмайдиган Акмал. Айни жойига тушгандек ибораси ҳол
пайтда ибора таркибли аниқловчи функциясида келмоқда. Мазкур ибора
вазифасида келмоқда. қўлланишида асар муаллифи фразеологик
Шуни ҳам айтиш лозимки, қўшма иборанинг нутқий фаоллашувида қисман
гап қолипидаги фразеологик ибора гап меъѐрий нуқсонга йўл қўйганлигини
бўлаги вазифасида келганда, унинг кўрамиз. Зотан, тилда кўнгли жойига
юқорида эслатиб ўтилган тушмоқ ибораси мавжуд. Бироқ қандай
устпредикативлик белгиси ҳамда том қўлланилганлигидан қатъи назар, бу
маънодаги деривацион хусусиятлари ўринда эга-кесим муносабатини тақозо
ҳақида сўз юритиш қийин.Чунки бундай этувчи гап қолипидаги фразеологик ибора
вазиятда мазкур ибора қатнашаѐтган нутқда ўзгача вазифада, гапнинг иккинчи

63