Page 65 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

даражали бўлаги фаоллашаѐтганини воқеланмоқда. Бу ҳодисани семантик
кўрамиз. деривация деб тушуниш мақсадга
Тўртинчи мисолда кўнглини эритиб мувофиқдир.
юборарди тарзида қўлланилган ибора Айтиш лозимки, бу ўринда ҳам
гапда кесим вазифасини бажармоқда. семантик деривация оператори идиоматик
Мазкур ибора кўнгли эриб кетди шаклида ифода маъносини бераѐтган тил
қўлланилганда, гап қолипида келган муҳитидир. Зотан, ҳар бир тилда
бўларди. Айни пайтда эса нутқий эҳтиѐжга идиоматик маъно ифодаси унинг ички
кўра гап бўлаги функциясида муҳити қонун-қоидалари асосида вужудга
фаоллашмоқда. келади.
Фразеологик иборалар деривацион Иккинчи мисолда мижжа
хусусиятларини тадқиқ этишда шунга қоқмайдиган ибораси қатнашиб, унинг
аҳамият бериш лозимки, бу ўринда фақат синтактик деривацияси оператори ноль
синтактик деривация эмас, балки семантик ифодалидир. Негаки, айни пайтда
деривация ҳам муҳим аҳамият касб этади. деривация операторини мижжани
Агар синтактик деривация қонун- қоқмайдиган тарзида тасаввур этиб
қоидалари иборанинг формал нуқтаи бўлмайди. Ибора семантик деривацияси бу
назардан шаклланишини кўрсатса, ўринда ухламайдиган тарзида
иборанинг умумий маъно салмоғи унинг шаклланмаѐтган идиоматик маъно билан
семантик деривацияси демакдир. Шу боис боғланмоқда.
бу ўринда синтактик ва семантик Синтактик ва семантик
деривациялар ўзаро узвий муносабатда деривацияларнинг бир пайтда содир
бўлади. Бошқача айтганда, улар кесишади. бўлиши аксарият ҳолларда фразеологик
Фикр исботи учун қуйидаги мисоллар ибора ва парафразалар шаклланишида
таҳлилига эътибор қаратайлик: кузатилади. Эркин сўз бирикмалари
1. Овим юришмаганига тарвузим материалида эса бундай вазиятни
қўлтиғимдан тушиб муюлишда кўрмаймиз. Қиѐсланг:
турувдим, кўчада Исоқ кўринди (Й. 1. У Чавандознинг хонасида бир
Шамшаров.Чироқ). ўзи ўтирарди (О.Ёқубов. Эр бошига иш
2. ...вужудини қамраган аниқлик тушса).
баттар ортди, атрофидаги муҳит бегона, 2. Агар мени ѐш бола деб
ѐт туюладиган, кечалари мижжа ўйласангиз ... чучварани хом санабсиз!
қоқмайдиган бўлиб қолди (Й. (О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса).
Шамшаров.Чироқ). Олдинги мисолда берилаѐтган
Биринчи мисолда берилган тарвузим Чавандознинг хонаси шаклида
қўлтиғимдан тушиб ибораси қатнашиб, берилаѐтган эркин сўз бирикмасига
унинг синтактик деривацияси оператори эътибор қаратсак, бу ўринда –нинг
қўлтиғимдан сўзи таркибидаги –дан оператори воситасида воқеланаѐтган
аффиксидир. Мазкур оператор воситасида дериватни кузатамиз. Бирикма
уч операндли дериват шаклланмоқда ва ноидиоматик характерда бўлгани учун
улар ўртасида бекам-кўст синтактик алоқа айни пайтда семантик деривация
воқеланмоқда. Бу жиҳатдан иборанинг масаласини кун тартибига қўйиб
формал-синтактик структурасида бирор бўлмайди. Кейинги мисолда эса ибора
камчилик сезилмайди. Бироқ ана шу иштирок этмоқда: Чучварани хом
синтактик деривация замирида санабсиз. Мазкур иборанинг синтактик
шаклланаѐтган маъно салмоғи ибора деривацияси –ни операторига
компонентларининг лексик маъноси асосланмоқда, семантик деривацияси эса
синтезидан ташкил топмаѐтганини нотўғри гапирмоқ, нотўғри хулосага
кўрамиз. Айни пайтда умидлари пучга келмоқ деган бирикмаларнинг идиоматик
чиққанлик, кайфият сўниши, иштиѐқ маънолари билан узвий боғлиқдир.
йўқолганлиги каби маънолар

64