Page 62 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАРНИНГ ДЕРИВАЦИОН ХУСУСИЯТЛАРИ

Шодиев С.Э.,
СамДЧТИ катта ўқитувчиси

Калит сўзлар: сўз бирикмаси қолипидаги фразеологик ибора, гап қолипидаги
фразеологик ибора, таянч структура, туб структура, семантик деривация, структур
деривация.

Фразеологик иборалар синтактик нафақат турғун сўз бирикмалари, балки
деривацияси масаласини уларнинг нутқдан эркин сўз бирикмалари ҳам бўйсунади.
ташқаридаги ҳолатида ўрганамиз. Чунки Чунки сўз бирикмаси деган тушунча фақат
ибора тил бирлиги бўлганлиги учун у ҳосила структураларга нисбатан
нутқда ҳам ўзгаришсиз қўлланади. Нутқда қўлланади. Гап эса ҳосила тарзидагина
қўшимча тарзда ибора таркибига эмас, балки туб структура асосида
киритиладиган сўзлар эса унинг маъносига шаклланган таянч структура қолипида ҳам
нутқнинг талабига кўра қандайдир келади. Турғунлик мақомидан қатъи назар,
қўшимча (кўпроқ экспрессив) маъно илова гап қолипида келган фразеологик
қилади, холос. Баъзи нутқ муҳитлари ибораларнинг деривацион хусусиятларини
бўладики, фразеологик ибора ўрганишда ҳам ана шу тамойилга амал
компонентлари орасига бир неча қўшимча қиламиз:
сўз ва ҳатто жумлалар кириши ҳам 1. Буни кўриб Розиқовдан
мумкин. Лекин шундай бўлса-да, уялган Қудратовнинг тепа сочи тик
иборанинг деривацион тамойили бўлиб кетди (И.Раҳим.Оқибат).
ўзгармайди. Бошқача айтганда, мазкур 2. Қариялар севиниб
қўшимчалар фразеологик маънони бошлари осмонга етарди
таъкидлаш, унинг қайсидир жиҳатларига (И.Раҳим.Оқибат).
аниқлик киритиш учун хизмат қилади: Берилган мисолларнинг биринчисида
Йўқ, бу илиқ меҳр қиз дилида ундан ҳам гап қолипида келган тепа сочи тик бўлиб
олдин, Гулсум опалар шаҳардан кўчиб кетди ибораси қўлланилган бўлиб, айни
келганда ва жуда билимдон кўринган пайтда у ҳосила (дериват) қурилмани
Машраб ҳеч кимни менсимай юрган тақозо этади. Мазкур ҳосила сочи тик
чоғлардаѐқ уйғонган (О.Ёқубов. Эр бўлиб кетди тарзида шаклланган таянч
1
бошига иш тушса). қурилмага асосланмоқда [Кацнельсон
Келтирилган мисолда меҳр С.Д,-М.,1986. -С. 142].Таянч қурилма эса
уйғонган тарзида шаклланган фразеологик бўлмоқ феъли орқали ифодаланган туб
ибора мавжуд бўлиб, унинг гап қолипида структура замирида воқеланмоқда. Агар
келганини кўрамиз. символ воситасида берадиган бўлсак, туб
Фразеологик ибора гап қолипида структура V белгиси орқали белгиланади.
келганда унинг деривацион хусусиятлари Шуни ҳам айтиш керакки, туб
сўз бирикмаси қолипидаги иборалардан структура минимал шаклли бўлиб, у
бирмунча фарқ қилади. Буни биринчи тафаккур структурасини ѐки таянч
галда гап қолипидаги ибора синтактик структурани вужудга келтирувчи ички
деривациясининг таянч структурага, таянч семантик воситани тақозо

2
структура эса туб структурага этади [Яхшибоев Ғ.Х.-Самарқанд, 2004].
асосланишида кўрамиз. Сўз бирикмаси Туб структурада ҳар доим
қолипидаги иборалар деривацияси эса ҳар тўлдирилиши лозим бўлган бўш ўринлар
доим ҳосила (дериват) структурани тақозо бўлади ва шу боис мавҳум характер касб
этади. Шу боис бу ўринда туб ва таянч этади [Маматов А.Э.-Ташкент. 1991, -С.
структуралар ҳақидаги тушунча кун 44-45.]. Туб структура шунинг учун ҳам
тартибига қўйилмайди. Мазкур қоидага

61