Page 68 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ўйнамоқда. Айниқса, ҳозирги кунда инглиз кенгайишига ѐки ошишига кўра қатор
тилини ўрганишга талабгорлар берилса, ―→‖ белгиси градуонимлар
кўпайганлиги сабабли, улар учун қулай ва орасига қўйилади, камайишига кўра,
оммабоп луғатларнинг яратилишига ҳам ижобийликдан салбийликка кўра
эҳтиѐж ортмоқда. градуонимик қатор берилса ―←‖ белгиси
Ўзбек тили изоҳли луғатининг (5 орқали градуонимик қаторлар берилиши
жилдли) яратилиши ҳам ўзбек лозим бўлади. Масалан, ўзбек тилида:
тилшунослиги ҳамда луғатшунослигининг Кенг. сифат. бирор бир предмет-
ривожланишига туртки бўлди. Бундан нарсанинг сиғими нормал ҳолатдан юқори
ташқари, яратилган синонимлар, бўлиши, тарқалиш кўлами ортганда
антонимлар, фразеологик бирликлар, ишлатилади, м-н: кенг уй, кенг имконият.
этимологик луғатларни ҳам янгилаш даври ГР. кенг←ўрта←тор ѐки
келди. тор→ўрта→кенг
―...Шарафиддин Абу Ҳайян Маҳмуд Инглиз тилида:
бин Юсуф бин Али бин Ҳайян туркий Wide. adjective. 1. of great or more
тиллар хусусидаги ѐзган китобида шундай than average width. 2. having a particular
ѐзган: Ҳар бир тилни билиш уч нарсани width. 3. open to the full extent. 4.including a
ўзлаштириш билан ҳосил қилинади. great variety of people or things. 5.spread
Биринчиси: ҳар бир сўз маъносини among a large number or over a large area.
ўзлаштириб олиш. Бу қисм луғатшунослик E.g. wide street, wide view, wide opportunity.
деб аталади. Иккинчиси: сўзларнинг GR. wide←normal←narrowor
айрим-айрим ҳолдаги хусусиятларини narrow→normal→wide
ўрганиш. Бу қисм илми сарф деб 2. Сўз туркумлари бўйича
юритилади. Учинчиси: сўзнинг бир-бирига бўлимларга ажратиб бериш, яъни бунда от
боғланишига доир хусусиятларини сўз туркумига оид сўзларнинг
ўрганиш. Бу қисм арабча илми наҳв градуонимик қаторлари алоҳида, феъл,
дейилади‖ [2; 9-10-б]. сифат, олмош, равиш сўз туркумларига
Демак, луғатшунослик биринчи оид сўзларнинг градуонимик қаторлари
ўринда турар экан, албатта, ҳар бир тил алоҳида берилади. Бунда луғат 5 та
луғатлари мукаммал, барча лексик бўлимдан иборат бўлиб, ушбу бўлимларда
хусусиятларни ўзида мужассам этган Ижобийликнинг ошишига,
бўлмоғи лозим. Ўзбек тилида ҳозирги салбийликнинг ошишига кўра, ҳажмнинг
кунгача мавжуд А.Ҳожиевнинг ―Ўзбек ортишига/камайишига, тезликнинг
тили синонимларининг изоҳли луғати‖ ошиши/камайишига кўра каби
(1974), Ш.Раҳматуллаев, Н.Маматов, сарлавҳалар остида алифбо тартибида
Р.Шукуровларнинг―Ўзбек тили сўзларнинг изоҳи, градуонимик қатори
антонимларининг изоҳли луғати‖(1980) кетма-кетликда берилади.
кабилар қаторида ―Ўзбек тили Бу каби луғатларда бир вақтнинг
градуонимларининг изоҳли луғати‖ни ўзида ҳам синоним, ҳам антонимларни ўз
яратиш мақсадга мувофиқ бўларди. Ушбу ичига олган градуонимик қаторлар
луғат икки хил тузилишда яратилиши берилганлиги сабабли тил ўргатувчи ва
мумкинлиги тавсия этилади: ўрганувчиларга жуда қулайдир. Шу билан
1. Алифбо тартибидаги ҳар битта бирга, таржимонларнинг сўз танлашида,
сўздан кейин изоҳли луғатдаги каби қайси контекстуал маънони сақлаб қолишида,
сўз туркумига кириши кўрсатилиб, унга айнан таржима қилинаѐтган тил
изоҳ берилади, берилган сўз градуонимик хусусиятидан келиб чиқиб, мос сўзни
қатордан қайси ўринни эгаллаши ѐзилади топишида муҳим ўрин тутади.
ва ГР. қисқартмасидан кейин градуонимик Юқоридаги фикрларимиз бир тилли
қатор тўлиқ берилади. Бунда яна бир луғат борасида бўлса, икки тилли луғат
муҳим жиҳатни унутмаслик керак: агар тузишда ҳам ҳар иккала типдаги
ижобийликнинг, ҳажмнинг, кўламнинг луғатларни яратиш, улардан фойдаланиш

67