Page 63 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ички семантик ѐки тафаккур структураси Иккинчи мисолда юрагига қил сиғмас
деб юритилади. эди тарзидаги гап қолипли фразеологик
Туб структурадаги бўш ўринлар ибора берилмоқда. Бу ўринда деривацион
таянч структурада ва у орқали ҳосила жараѐн қуйидагича рўй берганини
структурада тўлдирилади. Унинг таянч кўрамиз:
структурада тўлдирилиши қуйидаги 1. Сиғмас эди - туб структура (V).
кўринишда бўлади: N+V (сочи тик бўлиб 2. Қил сиғмас эди - таянч
кетди). Бироқ таянч структура- бу ҳали структура(NV).
ҳосила дегани эмас. Ҳосила деганда, таянч 3. Юрагига қил сиғмас эди -
структурадан шаклланган синтактик дериват –ҳосила структура (XNV).
қурилмани тушунамиз. Бундай қурилма Айни пайтда ибора синтактик
таркибида албатта (ҳеч бўлмаганда битта) деривацияси –га (юраги+га) операторига
X унсурлар қатнашади. Буни символлар асосланмоқда.
воситасида қуйидагича кўрсатиш мумкин: Гап қолипида келган фразеологик
XNV (ѐки NXV): Тепа сочи тик бўлиб ибора синтактик шакли ҳосила
кетди. структурани тақозо этмаслиги ҳам мумкин.
Юқорида келтирилган иккинчи Бундай вазиятда фақат туб ва таянч
мисолда бошлари осмонга етарди структуралар ўртасида содир бўлган
фразеологик ибораси қатнашмоқда. Бу синтактик муносабат, бошқача айтганда,
ўринда гапнинг туб структураси етарди субъект предикат муносабати кузатилади:
феъли орқали ифодаланаѐтганини кўрамиз. 1. У туни билан шу ҳақда ўйлади,
Таянч структура эса ана шу туб ўйлади-да, ўйига етолмади. Калаваси
структура асосида шаклланмоқда: етарди чуваланиб кетди (И.Раҳим. Оқибат).
–V; бошлари етарди – таянч структура: 2. Шу кучга таянган
NV. Мазкур таянч структурадан ҳосила қудратовчиларнинг ҳамма жойда қўли
қурилма шаклланмоқда: бошлари осмонга узун бўлиб қолди (И.Раҳим. Оқибат).
етарди: XNV. 3. Шундай бўлса ҳам, Лариса боғни
Гап қолипида келган фразеологик кўриб, оғзи очилиб қолди (О.Ёқубов. Эр
ибораларнинг синтактик деривацияси бошига иш тушса).
аксарият ҳолларда морфологик ифодали Келтирилган мисолларнинг
реал операторга асосланади. Қуйида буни бирортасида ҳам ҳосила (дериват)
фактик тил материали асосида кўриб шаклини тақозо этувчи ибора
ўтамиз: мавжудлигини кўрмаймиз. Айни пайтда
1. Нимага даминг ичингга тушиб фақат туб структураларга асосланган
кетди? (Й.Шамшаров.Чироқ). минимал шаклли синтактик қурилмалар
2. Саиданинг юрагига қил сиғмас кузатилади:
эди.(А.Қаҳҳор. Синчалак). Туб структуралар:
Берилган мисолда даминг ичингга 1. Чуваланиб кетмоқ. 2. Узун бўлиб
тушиб кетди ибораси мавжуд бўлиб, у уч қолмоқ. 3. Очилиб қолмоқ.
операнд синтактик муносабатидан ташкил Минимал шаклли синтактик
топган дериватни тақозо этмоқда. структуралар:
Синтактик деривация оператори айни 1. Калаваси чуваланиб кетди.
пайтда –га (ичинг+га) операторига 2. Қўли узун бўлиб қолди.
асосланганини кўрамиз. Бу ўринда 3. Оғзи очилиб қолди.
деривацион жараѐнни қуйидагича тасаввур Таъкидлаш лозимки, берилган
қилиш мумкин: мисолларнинг барчасида туб
1. Тушиб кетди - туб структура (V). структурадаги бўш ўриннинг
2. Даминг тушиб кетди – таянч тўлдирилиши ва минимал ҳажмли
структура(NV). синтактик структуранинг шаклланиши –и
3. Даминг ичингга тушиб кетди – эгалик аффикси иштирокида содир
дериват –ҳосила структура (NXV). бўлмоқда. Аммо мазкур морфологик

62