Page 78 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

АСПЕКТУАЛ-ТЕМПОРАЛ СЕМАНТИКАНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ
ХУСУСИДА

Жураев И.И.,
ЖДПИ PhD докторанти

Калит сўзлар: категория, аспект (тус), темпораллик, семантика, замон,
функционал-семантик майдон, концепт, воқеалик, вақт.

Маьлум шакл ва мазмундаги қабул қилиш ҳамда англашни
ахборотни узатиш воситаси бўлган матн ифодалайди» [Искандарова 2007:121].
мазмунида аспектуал-замон Темпораллик категорияси бадиий
кўрсаткичларининг мавжуд бўлиши ва бошқа турдаги матнларда муҳим
муқаррар талабдир. Зеро, бундай стилистик, коммуникатив, прагматик
кўрсаткичларга эга бўлмаган ахборот ҳеч вазифаларни бажариш учун хизмат қилади.
қандай коммуникатив аҳамиятга эга эмас. Бадиий матнларда темпораллик
Бири иккинчисини бевосита тақозо коммуникатив-экспрессив мазмунни
этадиган аспектуал-замон шакллантириш, бадиий образлиликни
концептларининг бир-биридан фарқи таъминлаш, қолаверса, хронологик кетма-
шундаки, макон – уч ўлчовли ҳодиса кетликни ифодалаш, ифодаланаѐтган
бўлса, замоннинг ўлчови ягона, у ўтган ахборотнинг тушунарлилик даражасини
даврни орқада қолдириб, келажак сари ошириш учун хизмат қилади. Темпораллик
ҳаракат қилади. Макон бир пайтда мавжуд бадиий матнларнинг лисоний ва бадиий,
бўлган объектларнинг жойлашиш тартиби, мантиқий яхлитлигини, ахборот ифодалаш
замон эса бирин-кетин содир бўлаѐтган ва уни ўқувчига етказишни маьлум
ҳодисалар кетма-кетлигидир. Замон (вақт) даражада осонлаштирувчи
концептининг воқеликни билиш ва воситалардандир.
ўзлаштирилган ахборотни узатишдаги Темпоралликни ифодаловчи
ролининг муҳимлиги шундаки, «биз воситаларни тасвир жараѐнида қўллашда
борлиқдаги ақл-идрокимизга бўйсунадиган сўзловчи албатта маълум коммуникатив
барча ҳодисаларни замон нуқтаи мақсадни кўзлайди ва шу мақсадни
назаридан идрок этамиз» [Маслова муваффақиятли амалга ошириш учун у
2006:77]. шаклланаѐтган мазмунни аниқ нутқий
Ҳар қандай мавзу ва даврга оид вазиятга мослаштиришга ҳаракат қилади.
бадиий матннинг тил хусусиятлари Темпораллик маьноси турли
текширилаѐтганида, унда баѐн этилаѐтган бирликлар орқали ифодаланиши маьлум.
воқеликка макон ва замон нуқтаи Темпорал лексика тадқиқотчиси
назаридан ѐндашиш керак бўлади, чунки М.Ҳакимова грамматик замон шаклларини
ҳар қандай асар давр ва ҳудуд билан темпорал майдоннинг ядроси сифатида
боғлиқ ҳолда яратилади. эътироф этади [Ҳакимова 2004:105], вақт
Матннинг замон, яъни темпораллик маъноли лексема ва фраземалар эса бу
структураси унинг мазмун- ядрога нисбатан периферик майдонни
мундарижасининг узвий бир қисми бўлиб, ташкил этади, деб ҳисоблайди. Тадқиқотчи
у мазмун яратиш ва уни тушуниш «лексик-фразеологик периферик майдон ва
фаолиятлари учун ғоятда муҳимдир. унинг ядроси марказий ядрога мансуб
Тилшунос олим Ш.Искандарованинг бўлган феъл замон шаклларининг абстракт
таъкидлашича, темпораллик «семантик грамматик маъноларини
категория бўлиб, у инсон томонидан конкретлаштиришга ѐрдам қилади» деган
сўзловчи нутқи моментига ѐки бошқа хулосага келади.
ҳисоб нуқтасига нисбатан белгиланаѐтган «Замон категорияси матнда
вазиятлар ва уларнинг элементларини темпораллик маъноси ва структурасини

77