Page 79 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

яратувчи мантиқий-лисоний муносабатларни эътиборга олишга
омилдир. Аммо ушбу структуранинг юзага ундайди [Тураева 1979:48].
келиши барча турдаги матнларда ҳам бир Ўзбек тилшунослигида бу борада
хилда кечавермайди. Зотан, турли қуйидагича фикрлар мавжуд: «грамматик
вазифавий услубларда кўзланадиган замон категорияси, деб ѐзади А.Ҳожиев, -
коммуникатив мақсад бир хил ҳаракатнинг нутқ моментига муносабатини
бўлмаганлиги сабабли, матнларда ифодалайди» [Ҳожиев 1975:475-476]. Ёки
темпораллик маъноси ҳам ифода услуби ва «пайт валентлигига таъсир этиш орқали
мундарижавий таркиби билан фарқ кесимни шакллантиришда иштирок этиш
қилиши табиийдир. Бинобарин, бадиий ва ундан англашилган воқеликнинг нутқ
матнларда замон шартли категориядир, моментига муносабатини ифодалаш замон
чунки унинг воқеланиши ва бажарадиган категориясига хос хусусиятдир»
вазифаси узатилаѐтган ахборотнинг [Сайфуллаева 2007: 208-209].
нореал, тўқима воқеликни баѐн қилиш Темпораллик майдонининг
услуби билан боғлиқдир» [Боймирзаева марказини феълнинг замон шакллари
2009]. эгаллашини эътироф этган
З.Я.Тураеванинг таъкидлашича, С.Боймирзаеванинг қуйидаги фикрларини
бадиий матнда замон дунѐни ўзига хос эслатиш ўринлидир: темпораллик маъноси
идрок этиш услуби намунасидир. матн мазмуни яратилишининг энг асосий
Бадииятда замон реал вақт оралиғини шартларидан биридир ва бу маънонинг
бевосита акс эттирмайди, аксинча, у реал яратилишида турли лисоний шаклларнинг
(воқеий) замон ҳақидаги бизнинг ўзаро муносабати ҳал қилувчи вазифани
тасаввуримиз ва тушунчаларимизнинг ўтайди. Бири иккинчисини тўлдириш
натижасидир [Тураева 1979:48]. (бажариладиган вазифа жиҳатидан)
Бадиий матн темпораллик тизимини шакллар орасида феъл шакли асосий
ўрганишда замон категориясининг ўринни эгаллайди. Чунки матн мазмуни ва
моҳиятини белгиловчи хусусиятларни структураси яхлитлигининг асосий
ажратиш билан бир қаторда, бадиий замон шартларидан бири феъл замон
семантикасини ифодалаш имкониятига эга шаклларининг режалаштирилган
бўлган лисоний воситалар гуруҳини ҳам коммуникатив режа талабларига мос ҳолда
аниқлаш вазифасини қўяди. Бадиий замон матн таркибида жойлашувидир. Демак,
моҳиятини белгиловчи хусусиятлар барча грамматик замоннинг матн темпораллик
тиллар учун умумийдир ва бу хусусиятлар структураси тузилишида тутган ўрнини
негизида замон категориясининг матн бошқа турдаги лисоний шакллар «соя»сига
сатҳида шартли характердаги маъно касб ўтказиб қўйиш анъанасидан воз кечиш
этиши билан боғлиқлиги ѐтади. Ушбу пайти келди десак ҳам бўлади. Шу сабабли
сатҳда бирор-бир аниқ нутқ лаҳзаси бадиий матнда темпораллик майдонининг
(моменти) замон категориясининг ўлчов марказини нима ташкил этишини билиш
бирлиги (нуқтаси) бўла олмайди. Бадиий муаммоси матн тилшунослигининг муҳим
матнда вақт ўлчови асар персонажлари вазифаларидандир. Бу муаммонинг
бажараѐтган ҳаракатлар ва содир ечимини топиш учун турли мазмун ва
бўлаѐтган воқеалар кетма-кетлиги, ҳажмдаги бадиий матнлар темпораллик
давомийлигига асосланади [Москальская структурасини батафсил тадқиқ этиш
1981-114]. Замон категориясининг матнда эҳтиѐжи туғилади [Боймирзаева 2009].
бу йўсиндаги давомийлик ва тартиб Инглиз тили вақтни бевосита атовчи
муносабатларини юзага келтиришдаги ва вақтга алоқадор предмет, воқеа-
роли, ушбу категория таҳлилида ҳодисаларни номловчи от лексемаларга
парадигматик ва синтагматик эга. Вақтни бевосита предмет сифатида
муносабатлар доирасидан чиқиб, номловчи от лексемаларнинг семик
интеграцияни таъминловчи таркибида ―вақт‖ семаси етакчидир. Вақт
билан алоқадор предмет, воқеа-

78