Page 82 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

Семантик структураси: аввал – вақт, қачондир, бирда, эрта-индин, бугун-
ўтган, ҳозирга қадар; таърифи: ўтган эрта, вақт-бевақт, авваллари
вақтларда, ҳозирги вақтга қадар. Дастлаб, лексемалари мисол бўлади. Ушбу
даставвал, аввал, олдин, бошлаб, лексемаларни қуйидагича семик таҳлил
аввали, аввалбоши, аввало, бошда қилиш мумкин: бирда – вақт, кун, гумон;
лексемалари ҳам ўзаро синонимик қатор таърифи: қайси бир куни; қачондир– кун,
ҳосил қилиб, «биринчи галда», «биринчи келажак, гумон; таърифи: келажак
навбатда» маъносини ифодалайди. кунларининг бирида; авваллари – вақт,
Маълумки, ҳодисалар вақтда галма-гал рўй ўтган; таърифи: ўтган вақтда; аллақачон –
берар экан, вақт ўрни тушунчаси ҳам вақт, олдин, анча; таърифи: анча вақт
шаклланади. Вақтда воқеа-ҳодисаларнинг олдин; эрта-индин – кун, келаси, гумон;
биринчи навбатда содир бўлишини ушбу таърифи: яқин кунларда; бугун-эрта – кун,
синонимик қатордаги сўзлар акс эттиради. яқин, гумон; таърифи: яқин кунларда;
Дастлаб, даставвал, аввал, олдин, вақт-бевақт – пайт, исталган, ноаниқ;
бошлаб, аввалги, аввалбоши, аввало, таърифи: исталган бир пайтда.
бошда лексемаларининг семалари: вақт, 6. Узлуксизликни ифодаловчи пайт
биринчи галда. Таърифи: биринчи бўлиб, равишлари. Ушбу гуруҳга вақтдаги
биринчи галда. Шунингдек, боя – вақт, тўхтовсиз давомийликни ифодаловчи
илгари, бир оз; таърифи: бундан бир оз равишлар киритилади. Улар чегарасиз ва
илгари; ҳали – вақт, илгари, бир оз; чегарали узлуксизликни ифодаловчи
таърифи: бундан бир оз илгари; яқинда – гуруҳларга ажратилди. Чегарасиз
вақт, илгари, бироз; таърифи: бундан бир узлуксизликни билдирувчиларга доимо,
оз илгари; кеча – вақт, сутка, бугундан доим, мудом, ҳамиша, ҳар вақт, ҳар
олдин, ўтган; таърифи: бугундан олдин доим, ҳар қачон сўзлари мансубдир.
ўтган кун; бултур–вақт, йил, олдинги, Доим (доимо) – вақт, доимийлик,
ўтган. Таърифи: олдинги ўтган йил. чексизлик; таърифи: ҳамма вақт, доимо;
3. Ҳозирги замонни ифодаловчи пайт ҳамиша, мудом, мангу, ҳамма вақт –
равишлари. Ушбу гуруҳга ҳозир, вақт, доимийлик, чексизлик; таърифи:
ҳозирдан, ҳалитдан лексемалари киради. ҳамма вақт.
Ўзбек тилида ҳозирги замонни ифодаловчи Чегарали узлуксиз вақтни
лексемалар оз бўлиб, борлари ҳам бир ифодаловчи равишларга кунлаб, соатлаб,
ўзакдан ясалган сўзлардир. Бу эса ҳозирги ойлаб, йиллаб, умрбод, туну кун, йилма-
замоннинг чексиз вақт давомийлигидаги йил, эртаю-кеч, уззукун, шаф-рўз,
ўтган ва келаси замонни ажратиб турувчи минутлаб, кундан-кунга, кунда, ойлаб-
қисқа бир нуқта эканлигидан дарак беради. йиллаб каби лексемалар киради. Семантик
Ушбу лексемаларнинг семик мундарижаси таркиби:соатлаб – соат, бир неча,
қуйидагича бўлиши мумкин: ҳо-зир – вақт, давомли; таърифи: бир неча соат
сўзланган пайт; таърифи: нутқ сўзланиб давомида; кунлаб – кун, бир неча,
турган пайтда; ҳозирдан – пайт, шу пайт; давомли; таърифи: бир неча кун давомида;
таърифи: шу пайтнинг ўзида; ҳалитдан – ҳафталаб – ҳафта, бир неча, давомли;
шу пайт, бошламоқ; таърифи: шу пайтдан таърифи: бир неча ҳафта давомида; ойлаб
бошлаб. – ой, бир неча, давомли; таърифи:бир неча
4. Инкор пайтни ифодаловчи ой давомида; умрбод – вақт, ўлгунча,
равишлар. Ушбу гуруҳга ҳеч вақт, сира, давомли; таърифи: ўлгунга қадар; уззукун
минбаъд лексемалари киради. Сира – кун, эрта, кеч, давомли; таърифи:кун
(минбаъд) – ҳеч, вақт, инкор; таърифи:ҳеч бўйи, эртадан кечгача; эртаю кеч – эрта,
қачон, ҳеч вақт. кеч, давомли; таърифи: эртадан кечгача.
5. Гумон вақтни ифодаловчи пайт Хуллас, аниқ вақт ўлчовини
равишлари. Булар маълум иш-ҳаракат англатувчи пайт отларининг лексик-
юзага чиқиш вақтининг гумон, тахмин семантик парадигмаси миқдор
эканлигини билдиради. Уларга аллақачон, ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига

81