Page 81 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

day, тун-night, соат, баҳор-spring, ѐз- сўзи «2004 йилнинг 3 феврали» деган
summer, якшанба-sunday, январь- жумладан ѐки «кечқурун» сўзи «соат 20
january каби от лексемаларга ва шу билан дан 30 дақиқа ўтганда» жумласидан
бирга вақтга алоқадор предмет, воқеа- мавҳумроқдир. Лекин шу ўринда
ҳодисаларни номловчи «тушлик-lunch» таъкидлаб ўтиш жоизки, пайт равишлари
(туш пайтида ейиладиган таом), «хроника- билдирган вақт морфологик вақт, яъни
chronicle» (тарихий воқеаларнинг вақтий феъл замон формалари ифодалайдиган
кетма-кетликда ѐзилиши), «ойлик-salary» вақтга нисбатан аниқроқдир: ўқиш
(ҳар ойда олинадиган иш ҳақи), «ҳамаср» бошланди, кеча ўқиш бошланди. Демак,
(бирор кимса билан бир асрда яшовчи) пайт равишларининг семантик
каби от лексемаларга эга. Бевосита вақтни мундарижасида «вақт» семаси ошкор ва
предмет сифатида номловчи от етакчидир.
лексемаларнинг семантик таркибида Пайт равишларини уларнинг вақт
«вақт» семаси етакчи семалардан бўлиб, турларини ифодалашига кўра олти гуруҳга
агар В.Кузнецованинг илгари сурган ажратиш мумкин. Булар объектив ва
семалаш усулига асослансак, мазкур ҳаѐтий вақтнинг у ѐки бу белги-
«вақт» семаси вақтни бевосита номловчи хусусиятларини ифодалаш учун
от лексемаларда «предмет» категориал шаклланган:
грамматик семасидан кейинги мавқедаги 1. Келаси замонни ифодаловчи пайт
лексик-грамматик семадир. равишлари. Бу гуруҳга эртага, кейин,
Вақт билан алоқадор предмет, кейинча, сўнг, сўнгра, энди, эндигина,
воқеа-ҳодисаларни номловчи от эндиликда, ҳализамон лексемаларини
лексемаларда ҳам «вақт» семаси соф ѐки киритиш мумкин. Кейин, сўнг, сўнгра
қоришиқ ҳолларда учрайди, лекин унинг сўзлари ўзаро синоним бўлиб, уларнинг
етакчилиги кўзга ташланмайди. Мазкур асосий семалари айнандир. Фарқликлар
лексемаларнинг семемасида «вақт» семаси уларнинг услубий қўлланишидадир.
қуйироқ позицияда жойлашиб, у ўзидан Тавсифи: кейин – вақт, маълум вақт ўтгач,
умумийроқ семаларни аниқлаб келади. Ўз- келаси; таърифи: маълум вақт ўтгач; энди
ўзидан маълумки, «вақт» семасининг – сўзлашув, вақт, кейин; таърифи:
ўрнини вақт билан алоқадор предметнинг сўзлашув вақтидан кейин; ҳализамон –
умумий тавсифловчи семаси эгаллайди. вақт, озгина вақт ўтгач, келаси; таърифи:
Инглиз ва ўзбек тилларида вақт озгина вақт ўтгач.
семантикасини пайт равишлари, ҳолат ва 2. Ўтган замонни ифодаловчи пайт
миқдор равишларининг семантик равишлари. Булар боя, бошлаб, бошда,
суруктурасида кузатиш мумкин. яқинда, яқиндан, аввал, бурун, илгари,
Пайт равишлари «вақт-time- олдин, дастлаб, даставвал, азалда,
temporality» ифодаловчи луғавий азалдан, ҳалигача, ҳали, ўша-ўша, шу-
системага «вақт-time» умумий семаси шу, кеча, бултур каби лексемалардир.
билан киради ва айни пайтда унинг ўзи Ушбу лексемаларнинг кўпи ўзаро
ҳам элементар микросистемадир. Бу синонимик қаторлар ташкил қилади.
микросистема элементлари «вақт» Масалан, аввал, олдин, бурун, қадим
ифодаловчи луғавий системанинг бошқа сўзлари ўзаро синоним бўлиб, «ўтган вақт-
ташкил этувчиларидан фарқли ўлароқ (лар)да», «ҳозирги вақтга қадар»
нисбатан соф вақтни ифодалайди. Пайт маъносини ифодалайди. Ушбу синонимик
отлари вақтни предмет сифатида атаса, қаторда сўзлар қўшимча маъно
пайт равишлари ҳаракатнинг соф содир нозикликлари ва қўлланишига кўра
бўлиш вақтини билдиради ва қачон?, фарқланади. Аввал, олдин сўзлари
қачонгача?, қачондан бери? саволларига ҳозирга яқинроқ ўтган вақтни, илгари сўзи
жавоб бўлади. Лекин пайт равишлари кўпинча аввал, олдин, қадим сўзларига
ҳаракат бажарилишининг аниқ вақтини нисбатан ҳам узоқроқ ўтмишни билдиради.
кўрсата олмайди. Эътибор қилинса, «кеча» Бу сўзлар услуб жиҳатдан ҳам фарқланади.

80