Page 80 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ҳодисаларни номловчи от лесемаларда эса керакки, «вақт» лексемасида семема
―вақт‖ семаси қуйироқ мавқеда (мустақил қўллана олувчи маъновий
жойлашиб, у ўзидан умумийроқ семаларни бутунлик) ҳолатида бўлиб, унда объектив
аниқлаб келади. вақт ҳодисаси тафаккур ва тил
Вақтни предмет сифатида номловчи ҳамкорлигида лексик семантикага
пайт отларини фарқли семалари асосида айлантирилган. От лексема бўлган «вақт»
саккиз гуруҳга ажратиш мумкин. Соф лексемасининг семантик мундарижасида
вақтни мавҳум предмет сифатида вақтнинг му-ҳим белгилари (семалари) акс
ифодаловчи отлар (вақт, пайт, маҳал, этган. Бизнингча, «вақт» лексемасининг
давр), вақт ўлчови отлари (секунд, минут, семемаси семаларини «нарса», «ҳаракат»,
соат), сутка қисмлари отлари (кун, тонг), «давомийлик», «ўлчанувчан», «галма-
ҳафта кунлари отлари (душанба, сешанба), галлик», «алмашинув» кабилар ташкил
ой номлари отлар (январь, февраль), фасл этади. Демак, «вақт» лексемасининг
номларини ифодаловчи пайт отлари маъносини «нарса ҳаракати
(баҳор, ѐз) вақтнинг ўрнини ифодаловчи давомийлигидаги ўлчанувчан галма-гал
пайт отлари (азал, ибтидо, келажак), алмашинув» деб таърифлаш мумкин.
муайян ишнинг мақсадга мувофиқ ѐки Одатда вақт семантикасининг муҳим
ўзига хос рўѐбга чиқиш вақтни белгилари сифатида бир ўлчамлилик
ифодаловчи отлар (фурсат, маврид, (йўналишлилик), қайтарилмаслик,
хонаси...) каби. чексизлик, бир жинслилик кабиларга
Вақт билан боғлиқ предмет, воқеа- эътибор берилади. Диққат қилинса, бу
ҳодиса, ҳолатларни ифодаловчи отларнинг белгилар вақт семантикасида бевосита ва
семантик структурасида ―вақт‖ семасининг билвосита ифодаланади. Хусусан, бир
етакчилиги кузатилмайди. Бундай жинслилик «галма-галлик» ўлчови
темпорал отларни ўн бир мавзу гуруҳга семасида (дақиқа, соат каби), бир
ажратиш мумкин: вақт ҳисобини ўлчамлилик, чексизлик белгилари эса
англатувчи отлар (календарь тана), «давомийлик» (узлуксизлик) семасида акс
маросим отлари (уч, етти, йигирма), вақт этган.
билан боғлиқ овқатларни ифодаловчи От сўз туркумидаги темпорал
отлар (саҳарлик, нонушта), байрам ва лексемалар вақт маъноли равишлар,
тадбирларни ифодаловчи вақт сифатлар, олмошлар, феъллар,
семантикали отлар (наврўз, кеча, арафа), кўмакчилар, боғловчилар, юкламалардан
муайян вақт билан боғлиқ нашрларни фарқланади. Вақт отларида «пайт» семаси
ифодаловчи отлар (рўзнома, ойнома), «предмет» семасидан кейин туради ва
сўзларнинг қўлланиш замонини шунинг учун ҳам улар нима? сўроғига
ифодаловчи отлар (неологизм, архаизм), жавоб бўлади. Биз қуйида вақт маъноли
одамнинг ѐш турларининг номларини отларнинг семантик (семик) структураси
ифодаловчи лексемалар (нинни, бола, чол), ва лексик-семантик гуруҳларини
қариндошликни ифодаловчи отлар аниқлашга ҳаракат қиламиз.
(фарзанд, ака, опа), табиий ва ижтимоий Инглиз ва ўзбек тиллари луғат
ҳодисалар билан боғлиқ муҳим даврларни таркибидаги вақт семантикали от
ифодаловчи байналмилал отлар (палеол, лексемаларни таҳлил қилганимизда мазкур
мезолид каби), вақт билан боғлиқ мусобақа лексемаларда вақт ифодалаш
томошаларининг қисмларини ифодаловчи даражаларининг турлича эканлиги маълум
отлар (шарт, финал), вақт билан боғлиқ бўлди. Бу эса «вақт-time» семасининг
ҳолат билдирувчи отлар (болалик, турли семемаларнинг семик таркибида
ўспиринлик, йигитлик). турлича ўринларда келиши билан
Вақт маъноли лексемалар муайян белгиланади. Ўзбек тили барча тиллар
луғавий семантик ѐки лексик-грамматик каби бевосита вақтни, унинг кўринишлари
(сўз туркуми) системага «вақт» архисемаси ва бўлинишларини атовчи вақт-time,
асосида бирлашади. Аввало шуни айтиш палла-moment, фурсат, он, замон, кун-

79