Page 84 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

БИЛВОСИТА НУТҚИЙ АКТЛАРНИ ТАЛҚИН ЭТИШ ТАМОЙИЛЛАРИ
(ЭТНОПРАГМАТИК ОМИЛЛАР)

Шамахмудова Азиза,
СамДЧТИ (PhD) докторанти

Калит сўзлар: нутқий акт, имплицит, эксплицит, бирламчи иллокутив акт,
иккиламчи иллокутив акт, адресат, интенция, перформатив феъл.

Кундалик мулоқот нутқимизда 1: Traeme este libro, por favor.
айрим ҳолларда билвосита нутқий 2: ¿Eres capaz de alcanzar el libro
фаолиятдан фойдаланишга тўғри келади: que está encima del estante?
сўзловчи аниқ бир мақсадда билвосита Биринчи мисолда traeme
нутқий тузилмани танлаб олади ѐки ўз перформатив феъли илтимос маъносини
фикрини билвосита йўл билан баѐн этади. билдиради. Иккинчи нутқий тузилма эса
Илк марта файласуф ва сўроқ лисоний бирлиги сифатида
мантиқшунос олим Ж. Остин томонидан шакллантирилган бўлса-да, сўзловчи
нутқий актлар назарияси назарий тингловчидан ―ҳа‖ ѐки ―йўқ‖ жавобини
прагматиканинг марказий муаммоларидан кутмаяпти, балки тингловчига
бири сифатида талқин қилинган. Унинг мурожаатида сўроқ орқали илтимосини
фикрича лисоний бирлик нафақат мантиқ баѐн этяпти. Перформатив эксплицит
ва лисон нуқтаи назаридан рост ѐки ѐлғон ифодаланмаган, аммо иллокутив мақсад
бўлиши мумкин. Ж Серль нутқий актга уч имплицит, яъни билвосита
босқичли фаолият сифатида қарашни воқелантирилган. Нутқий тузилмада
таклиф этади. Бу босқичларда уч хил адресантнинг мулоқот мақсади иллокутив
ҳаракат амалга оширилади: локутив, ҳаракат воситасида билвосита нутқий акт
иллокутив ва перлокутив. Билвосита сифатида воқелантирилган.
нутқий актлар тўғридан-тўғри иллокутив Билвосита нутқий актларнинг
актлар билан боғлиқ бўлган ҳодисадир. таркиби икки иллокутив актдан иборат
Ж. Серль билвосита нутқий актлар бўлади. Ж. Серль ва унинг издошлари
қандай қилиб сўзловчи айни бир нутқий уларни бирламчи ва иккиламчи иллокутив
тузилма воситасида, нафақат ундан келиб фаолият деб атаганлар. Бирламчи
чиқадиган маънони, балки шунингдек иллокутив акт нутқий тузилманинг
бошқа бир мазмунни ифодалаши мумкин, ҳақиқий ниятини ифодалайди. Иккиламчи
[Падучева 1985: 63] деган муаммони нутқий акт эса шаклий тузилишидан келиб
ѐритиб беришга ҳаракат қилган. Бир чиққан иллокутив актни воқелантиради.
иллокутив акт бошқа бир иллокутив актни Иккинчи мисолда китобни олиб бериш
ифодалаш орқали амалга оширилади. илтимоси бирламчи иллокутив акт, савол
Нутқий бирликларнинг структуравий эса иккиламчи иллокутив акт ҳисобланади.
тузилиши ва ифодалайдиган маъносига Тингловчи ижобий ва салбий жавоб
нисбатан фарқи билвосита нутқий актлар беришига қараб бирламчи ѐки иккиламчи
гуруҳини ажратиш имконини беради. иллокутив актни танлаб олиши мумкин. Бу
Ўзаро мулоқот жараѐнида грамматик ва бевосита инкор вазиятида ноқулай
фонетик жиҳатдан шакллантирилган вазиятнинг олдини олишга хизмат қилади
қандайдир нутқий ҳаракат амалга ѐки адресатга талаб қилинган ҳаракатни
оширилади. Сўзловчи тингловчига аниқ бажариш ѐки бажармаслик тўғрисида
бир иллокутив таъсир ўтказишга ҳаракат қарор қабул қилиш ҳуқуқини беради.
қилади. Масалан, китоб дўконига кирган Масалан, Шимолий Америкадан
харидор тепадаги жавонда турган китобни Испанияга самолѐтда учаѐтган эр-
кўриб чиқмоқчи. У бу хоҳишини икки хил хотиннинг суҳбатини олайлик:
йўл билан амалга ошириши мумкин.

83