Page 85 - 4-2017
P. 85

Хорижий филология. №4, 2017 йил


                   - Tu sabes, Susana, que yo no puedo          мустасно,    яъни     мулоқот    воқеланган
            dormir en un avión. No sé qué voy a hacer.          вазиятга  қараб  турлича  маъноларда  акс
                   -  Pues,  si  no  puedes  dormir,  puedes    этган     бўлиши      мумкин.      Масалан,
            leer  el  periódico.  Pero  yo  voy  a  tratar  de   ―Ҳорманг‖  нутқий  тузилмасига  ―Бор
            dormir                                              бўлинг‖  деб  жавоб  қайтарилади.  Аммо
                                   [Wasserman 2009: 16].        ―¿Puedes traducir este texto? ―Ушбу матнни
                   Ушбу  нутқий  тузилмада  Хавиер              таржима       қила     оласанми?‖       каби
            самолѐтда  ухлай  олмаслиги  ҳақида  хабар          адресатнинг  ҳаракатни  бажара  олиш
            бериши       шунчаки      ахборот     бериш         имконияти      билан    боғланган    нутқий
            мақсадида  эмас,  балки  аѐлини  у  билан           тузилмаларга ―Ҳа, мен испан тилини яхши
            суҳбатлашиб  ўтиришга  таклиф  қилиш                биламан‖  деб  жавоб  бериш  мумкин
            нияти  билан  боғланган.  Аммо  Сузана              бўлади.  Бу  ҳолда  тингловчи    илтимос
            эрининг  билвосита  таклифини  тушунган             сифатида     савол    шаклидаги     лисоний
            бўлса-да,  унинг  иккиламчи  интенциясини           бирликларни қўллашдан сақланиши лозим.
            асосий  сифатида  талқин  этиш  орқали  рад                Нутқий  мулоқотда  ушбу  лисоний
            жавобини  беради.  Билвосита  нутқий                бирликларнинг       билвосита     иллокутив
            актларнинг ўзига хос хусусиятларидан яна            вазифаси  –  илтимоснинг  хушмуомала
            бири  шундан  иборатки,  сўзловчи  талаб            ифодаланишидир.  Иккиламчи  иллокутив
            этилган  ҳаракатни  бажариш-бажармаслик             акт-  савол,  бирламчи  иллокутив  акт  эса-
            тўғрисида қарор қабул қилишни тингловчи             илтимос.
            зиммасига  юклайди.  Агар  адресат  ундан                  Ўзбек  тилида  илтимос  билвосита
            кутилган ҳаракатни амалга ошириш нияти              нутқий     актларининг     савол    шаклида
            бўлмаса,  руслар  айтганидек  ―строить  из          тузилиши     кўп    учрамаса-да,     улардан
            себя  дурочку‖,  яъни  ўзини  тушунмаганга          маълум     даражада     фойдаланишимизни
            солиб,  вазиятдан  чиқа  олиш  имкониятига          кузатишимиз  мумкин.  Уларда  шарт  ва
            эга бўлади.                                         конвенциаллик аломатлари намоѐн бўлади.
                   Ўз     хоҳиш-истагини      билвосита         ―Илтимос‖ бирламчи иллокутив актлар ва
            ифодалаш       жараѐнида       сўзловчининг         ―савол‖  иккиламчи  иллокутив  актлар
            билвосита нутқий актни лисоний жиҳатдан             орасида тизимли алоқа намоѐн бўлади.
            тўғри     шакллантириши       муҳим     роль        Масалан:
            ўйнайди.     Билвосита     нутқий     актлар        1.  Бўстонсарой кўчасига қандай боришни
            конвенционал        ва      ноконвенционал              айта олмайсизми?
            гуруҳларга  бўлинади  [Формановская  2007           2.  Эшикни ѐпиб юборасизми?
            :22].                                               3.  Мабодо,  ѐнингизда  ортиқча  пулингиз
                   Конвенционал  нутқий  актлар  деб            йўқми?        (-Оѐқларнинг         чигилини
            сўзловчи  томонидан  шубҳасиз  бир  бутун           ѐзмайсизми  бир?  (УУК  -  11);  -  Азизлар,
            семантик-грамматик       бирлик    сифатида         ташқари  совуқ,  биров  бизни  ишла  деб
            қабул  қилинадиган  лисоний  бирликларга            мажбур  қилмайди.  Лекин  бўйнимиздаги
            айтилади.  Масалан,  савол  шаклидаги               вазифамиз-да ... Бир уриниб кўрмаймизми?
            илтимослар:                                         (РРК - 87);  - Меҳри, кинога чиқмаймизми?
                   ¿Puedes alcanzarme la sal?                   (КНЕ - 28) –―)
                   ¿Podrías estar un poco más callado?              Нутқий  мулоқотда  ушбу  лисоний
                   ¿Tú  podrías  estar  un  poco  mas           бирликларнинг       билвосита     иллокутив
            callado?                                            вазифаси – илтимоснинг ҳурмат тамойили
                   ¿Tienes cambio de veinte duros?              асосида    ифодаланишидир.       Иккиламчи
                                        [Серль 1986: 48]        иллокутив     акт    -   савол,    бирламчи
                    Конвенционал  нутқий  актлар  бир           иллокутив  акт  эса-  илтимос.  Ушбу
            томондан      фразеологизмларга       ўхшаб         келтирилган      мисолларнинг       бевосита
            кетади,  аммо  фразеологизмлар  уларга              ифодаланиши                      қуйидагича
            бириктирилган       аниқ     маънога     эга.       шакллантирилади:
            Билвосита  нутқий  актлар  эса  бундан



                                                            84
   80   81   82   83   84   85   86   87   88   89   90