Page 90 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

туради. Албатта, берилган гап нутқ муҳити бўлса, шунча номинатив маъно ҳам
билан боғлиқ ҳолда трансформалар ҳосил шаклланишини кўрсатади. Фикр далили
қилиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда учун қуйидаги мисолга мурожаат этамиз:
уларнинг барчаси ягона пропозиция Улар ҳеч нарса демай, қопларни ташлаб,
доирасида шаклланган бўлади: Узоқов дарҳол тўйга отланишди. Халқ нима
Камолова билан қисқача суҳбатдан бўлганини ҳали ҳам тушунмагандек, ғиқ
қониқди (Ҳ.Ғулом Қорадарѐ.)→Камолова этмай турарди. Очил мужиклар ортидан
билан бўлган қисқача суҳбат Узоқовни югуриб эргашди (А.Мухтор. Чинор).
қониқтирди→Узоқовнинг Камолова билан Берилган мисол абзац мақомида
бўлган қисқача суҳбатдан қониқиши. бўлиб, унинг таркибида учта гап
Кўринадики, келтирилган қатнашганини кўрамиз. Мазкур
трансформаларнинг ҳар бири учун битта гапларнинг бири (охиргиси) содда,
пропозитив структура асос бўлмоқда. олдинги иккитаси эса мураккаб
Бундай бўлиши табиий, албатта. Зотан, шакллидир. Бу ўринда пропозициялар
пропозиция деганда, гапнинг модал ва сони ҳам учга тенг. Бироқ олдинги икки
коммуникатив парадигмаларининг барчаси гапда шакл кенгайтирувчи (қопларни
учун умумий бўлган семантик ташлаб; нима бўлганини ҳали ҳам
инвариантни тушунамиз[4, 401]. Бугунги тушунмагандек) қўшимча синтактик
тилшуносликда пропозиция тушунчаси қурилмалар ҳам берилмоқда. Бу
номинативлик тушунчаси билан қарийб қурилмалар гапнинг юзаки синтактик
бир хил тавсифланмоқда ва шунинг учун шаклида аҳамият касб этса ҳам, унинг туб
пропозитив номинация термини айни структурасини шакллантиришда
пайтда кенг қўлланилмоқда. қатнашмайди. Шу боис улар гапнинг
Албатта, пропозиция гап сатҳида ўз пропозиционал структураси билан боғлана
ифодасини топади. Аммо бу орқали олмайди. Демак, қўшимча тарзда
пропозиция гапдан катта нутқ бирликлари бериладиган синтактик структуралар
учун аҳамият касб этмайди, деган гапнинг номинатив маъноси доирасидан
тушунчага бормаслик керак. Бошқача ўрин ололмайди. Шундай бўлгач,
айтганда, қаерда ситуация билан боғлиқ берилаѐтган гаплар ортида турувчи
номинатив маъно мавжуд бўлса, ўша ерда ситуацияга ҳам улар дахлдор эмас, деган
пропозиция тушунчасининг ҳам ўрни хулосага кела оламиз.
бўлади. Аммо, назаримизда, бу ўринда Таркибида икки ва ундан ортиқ
баъзи масалаларга ойдинлик киритишга гаплар қатнашаѐтган матн мақомидаги
тўғри келади. Чунки гапдан катта нутқ синтактик структураларни Т.ван Дейк
бирликлари, масалан, мураккаб синтактик макроструктуралар деб атайди. Унинг
қурилмалар, абзац кабиларда бирдан ортиқ фикрига кўра, макроструктуралар алоҳида
гап қўлланилади. Мураккаб синтактик пропозицияларнинг ўзаро муносабатидан
қурилмаларни оладиган бўлсак, улар ташкил топади [2, 41]. Бу эса, ўз
камида икки гапдан ташкил топишини навбатида, алоҳида берилган гаплар
кўрамиз. Абзац таркибида эса баъзи пропозицияларининг муносабатидан
ҳолларда ўнтагача ва ундан ортиқ гаплар макропропозиция вужудга келишини
қўлланилиши мумкин. Албатта, мазкур кўрсатади. Т.ван Дейк икки ва ундан ортиқ
гапларнинг ҳар бири ўзининг гаплар муносабатидан ташкил топувчи
пропозицияси асосида шаклланади. Абзац дискурснинг боғланишлилиги локал ва
камида 3-4 гапдан шаклланадиган бўлса, глобал сатҳлар муносабатидан ташкил
ўз навбатида, 3­4та пропозицион топишини таъкидлайди. Бунда локал сатҳ
структурани кўрамиз. Лекин бу нарса тушунчаси матн таркибидаги гаплар
масала тавсифининг фақат бир томонини пропозицияларининг ўзаро муносабатини,
ташкил этади. Бошқача айтганимизда, ҳар глобал сатҳ тушунчаси эса матннинг
бир пропозиция ортида муайян ситуация умумий структурасини ташкил этувчи
ѐтади. Бу эса пропозициялар сони қанча мазмуний бутунликни тақозо этади. Айни

89