Page 93 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ЛИНГВИСТИК ОБРАЗ ТИЛ ВА НУТҚ МУНОСАБАТИ ТАЛҚИНИДА
(homme образларининг синсемантик воқеланиши мисолида)

Мустаева Г.С.
СамДЧТИ мустақил изланувчиси

Калит сўзлар: спонтан ўхшатиш, компаратив образ, компаратив образнинг
синсемантик воқеланиши, пре-/постпозитив кенгайтириш, синтетик синтагма, аналитик
синтагма, денотатнинг асосий белгиси, денотатнинг ҳолат белгиси.

Лингвистик образ тушунчаси этувчи семантик омиллар хусусида
тилшунослик фанида турлича талқин тўхталмоқчимиз. Маълумки, мавжуд
қилиниб келинади ва бу аксарият ҳолларда кўпгина тадқиқотларда қиѐслаш бир
образли тил бирликларининг қайси нуқтаи предметни бошқасига ўхшатишдан иборат
назардан ўрганилаѐтганига боғлиқ бўлади. стилистик восита, деган фикр қарор
Масалан, Шарл Балли фикрича, «образлар топган. Аммо бу тадқиқотларда бундай
фақат экспрессив маънога эга бўлганлиги ўхшатишлар қайси мақсадда қилинаѐтгани
туфайли биз учун мавжуд бўлади» [Балли кўрсатилмайди. Фикримизча, ўхшатиш,
1961: 224]. Стилистик аспектда энг аввало, қандайдир белгини ҳодисага
образларнинг уч тури бир-биридан нисбатлашнинг муҳим воситасидир. Бир
фарқланади: конкрет, эмоционал ва ўлик предмет ѐки ҳодисани бошқасига ўхшатиш

образлар [Балли 1961: 228] . Лексикологик бирдан-бир мақсад бўлмасдан, шу
ва фразеологик аспектларда образ кўпинча белгини, яъни образни тақдим этиш
кўчма маънога тенглаштирилади ва «икки воситасидир.
суратнинг қўшма ҳис этилиши, яъни ҳам Таъкидлаш жоизки, компаратив
асосий тушунчанинг ва ҳам янги образни шакллантиришда иштирок этувчи
тушунчанинг бир вақтнинг ўзида тасаввур семантик ва лингвистик омилларнинг
этилиши» тарзида изоҳланади [Гак 1966: иштирокига кўра, comme сўзи асосида
93, 101]. Яна бир гуруҳ олимлар ҳосил бўлувчи образли ўхшатишлар
образларнинг турғун ҳолатга эга турғун ва спонтан структураларга эга
бўлишини, уларнинг тарихан бўлиши мумкин. Турғун образли
шаклланганлигини, лексикографик ўхшатишлар асосан тил сатҳига
манбаларда қайд қилиниб, авлоддан тегишлидир. Уларнинг компаратив
авлодга тайѐр ҳолда етказилиб маънолари француз тили луғат фондининг
берилишини ва нутқ муҳитида зарурий қисмига айланган ва тегишли нутқ
шаклланмаслигини қайд қиладилар вазиятларида тайѐр ҳолда танлаб олинади,
[Чернышева 1970]. Айрим тадқиқотчилар, реаллашади. Спонтан ўхшатишлардаги
аксинча, тил бирликлари семантикасида компаратив образнинг шаклланишида эса
образларнинг йўқолишини таъминловчи ўхшатиш компонентларининг ҳар бири ўз
омилларга эътиборларини қаратадилар. Бу ўрнига эга бўлади. Кузатишларимиз
омиллар қаторига ѐ фразеологизмларнинг homme сўзи асосида кенгайтирилган
кўп қўлланишини [Гвоздев 1965], ѐ образли ўхшатишлар доирасида олиб
уларнинг ички шакли ва ҳозирги маъноси борилади.
ўртасида асосли алоқанинг йўқлигини Образли мулоқот жараѐнида
[Коралова 1972], ѐ компаратив ўхшатиш ядроси (S 2) ўрнида қўлланган
фразеологизмларда бир хил семантик homme отининг сифатлар, предлогли
мавзуга хос предметларнинг қурилмалар, қўшма гаплар воситасида
қиѐсланишини [Кунин 1969] киритадилар. кенгайтирилиши, айни пайтда, homme оти
Мазкур мақолада биз спонтан умумлашган денотатининг мазмунан
образли ўхшатишларда образларнинг торайишига, яъни сифат ўзгаришига олиб
шаклланиши ва танлаб олинишига таъсир келади. Бундай ўхшатиш вазиятларининг

92