Page 89 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ГАПНИНГ НОМИНАТИВ АСПЕКТИ ҲАҚИДА

Сулейманова Н.М.
СамДЧТИ ўқитувчиси

Калит сўзлар: гап, номинативлик, пропозиция, денотат, референт, предикативлик.

Равшанки, гап доирасида ўз билан бевосита алоқадор ҳолда
ифодасини топадиган номинатив маъно шаклланади. Агар иллокутив режани
лексик номинациядан кескин фарқланади. сўзловчининг фикр ифодалашдаги мақсади
Тўғри, умумий планда лексик номинация деб тушунсак, у ҳолда номинативлик ва
ҳам, пропозитив номинация ҳам предмет коммуникативлик тушунчаларининг узвий
тушунчаси билан боғланади. Бироқ лексик муносабати янада ѐрқинроқ кўзга
номинацияда алоҳида олинган лексик ташланади. Айни пайтда, шуни ҳам айтиш
бирликларнинг атов маъносини керакки, коммуникативлик тушунчаси
ифодалаши назарда тутилса, гап доирасида фақат сўзловчи билан боғлиқ бўлмасдан, у
вужудга келувчи номинацияда муайян тингловчини ҳам ўз ичига олади, зеро,
воқеа –ҳодисаларнинг номинатив маъно мулоқот сўзловчи ва тингловчининг
ифодалаши кўзга ташланади. Лексик иштирокида вужудга келади. Бу эса, ўз
номинацияда денотат муайян предмет навбатида, иллокутив ва перлокутив
билан боғлиқ бўлади. Лексик бирликлар актларнинг ўзаро муносабатини тақозо
ана шундай денотат билан муносабат этади.
ташкил этади ва айни пайтда ситуация Нутқ бирликларининг, масалан,
тушунчаси кун тартибида бўлмайди: гапнинг номинатив маъноси
қалам, дафтар, bird, door, комната, стол. экстралингвистик фактор-ситуация билан
Берилган мисолларнинг ҳар бири боғланади, зотан, ана шу ситуация
алоҳида номинатив бирликни тақозо воситасида номинатив маъно шаклланади.
қилади. Уларнинг денотатлари ҳам, Мазкур ситуация кенг маънода денотат
сигнификатлари ҳам шу сўзлар доирасида тушунчаси билан боғланиши мумкин.
аҳамият касб этади. Бироқ пропозитив Бироқ лингвистик манбаларда бу ўринда
номинацияда ситуация тушунчаси муҳим референт тушунчаси қўлланмоқда.
мавқега эга бўлади. Бунинг асосий сабаби Референт денотатдан фарқли равишда
шундаки, пропозитив номинация (гапда абстракт ифодали бўлади. Фикр далили
ифодаланувчи номинация) нолингвистик учун қўйидаги мисолларга мурожаат
омил–ситуация тушунчасидан айри ҳолда этайлик: Йўлдошева Афзаловни
воқеланмайди: The road became very wide– мансабпарастлик, маккорлик, худбинликда
Йўл ниҳоятда кенгайди. айблади. (Ҳ.Ғулом. Қорадарѐ).
Бу ўринда йўлнинг кенгайганлиги Берилган гапнинг номинатив
воқеликда ҳам тасаввур ҳосил қилмоқда, маъноси марказида Афзаловнинг
зеро, кўз олдимизга кенгайган йўл тасвири Йўлдошева томонидан мансабпарастлик,
келади. Шунинг учун айни пайтда маккорлик, худбинликда айбланиши
денотат тушунчаси торлик қилади ва тарзидаги номинатив маъно ѐтганини
референт тушунчасидан фойдаланиш кўрамиз. Айнан ана шу нарса
мақсадга мувофиқ бўлади. Сигнификат экстралингвистик омил–ситуациянинг
тушунчаси эса пропозицион номинация тасаввурини беради. Гапнинг пропозитив
учун ҳам, лексик номинация учун ҳам структурасини эса қуйидагича белгилаш
умумийдир. мумкин: Йўлдошева Афзалов(ни)
Гапнинг номинатив аспекти унинг айбламоқ.
коммуникатив жараѐнда қўлланилиши Агар гапнинг номинатив маъноси
билан узвий боғлиқдир. Чунки номинатив ягона пропозиция қуршовида бўлса, у
маъно сўзловчининг иллокутив режаси ҳолда унинг ортида микроситуация

88