Page 117 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

тилшунослигида биринчилардан бўлиб тилда изоҳ берилиб ўтирилмай, ўша янги
эътибор қаратди: “...бирон бир халқнинг нарса, ҳодиса ёки янги тушунча ўз ҳолича
ақлий камолотини аниқлаш учун унинг қабул қилинади. Масалан, бифштекс,
тилини ўрганишнинг ўзи етарлидир, агар дизель, свитер, скутер, футбол,
тилда бирор фан соҳасига оид ижтимоий контейнер, компьютер, интернет,
иборалар бўлса, бу фан айни шу тилда онлайн ва бошқалар.
гапирадиган халқ томонидан яратилган деб Географик атамалар, ижтимоий-
комил ишонч билан айтишимиз мумкин. сиёсий соҳа сўзлари, тилда
Ва аксинча, агар бирор-бир нарса номи сўзлашувчиларнинг миллий, бошқаларда
мазкур халқнинг ўзиники бўлмай, бошқа йўқ ва уларга умуман хос бўлмаган нарса
халқ тилидан олинган бўлса, демак, ўша ҳамда ҳодисаларни англатувчи сўзлари
предметнинг ўзи ҳам шу халқда бўлмаган ҳам сўз ўзлашувининг аниқ сабабларидан
М.Мирзаев, М.Пўлатов, Р.Дониёров, ҳисобланади.
И.Расулов, Г.Муҳаммаджонова ва Сўз ўзлаштирилаётган тилда
С.Акобировлар ҳам ўзларининг илмий ўзлашаётган сўзнинг синоними ёки
тадқиқотларида рус тили ва ўзбек эквиваленти бўлиши ва унинг параллель
тилининг ўзаро алоқаларини атрофлича қўлланилиш ҳолати ҳам объектив
ўрганиб чиқиб, рус тили орқали тилимизга жараёндир. Масалан, бухгалтер-ҳисобчи.
бошқа тиллардан кириб келган тил лайнер–самолёт, снайпер–мерган,
бирликларини ўрганишни алоҳида гандбол–қўл тўпи ва бошқалар. Аммо, бу
таъкидлашди. ўзлашмалар бир хил денотатни англатади,
Бу борада дастлабки ишлардан бири деган гап эмас. Улар ўзларининг жузъий
О.Усманов ва Р.Дониёровнинг “Русча- маъно бўёқлари, қўлланилиш ўрни ва
интернационал сўзларнинг луғати” мақсадлари билан бир-биридан фарқ
ўзлашма сўзларнинг луғавий маъноларини қилишади. Асосан шу фарқларга кўра улар
талқин этишда катта воқеа бўлди. ўзлашадилар ҳам.
О.Усманов ва Ш.Хамидовнинг “Ўзбек Айрим ўзлашмаларнинг маъноси
тили лексикаси тарихидан” (1981) номли ўзлашаётган тилда яна бир сифатловчи
асари чоп этилди. (эпитет) талаб қилади. Шу ортиқчалик
Қайд қилинган ишларда асосан рус кўпинча ўзлашманинг ўзи қўлланилишига
тилининг ўзбек тилига таъсири ва олиб келади. Масалан, митинг-катта
ҳамкорлиги масалалари ўрганилган. Ўзбек йиғин, бройлер-гўштдор жўжа ва
тилига рус тили орқали Ғарбий Европа бошқалар.
тилларидан кириб келган сўзлар Кўпчилик ўзлашмаларнинг туб
атрофлича ўрганилмаган. Дунё тиллари маъносини бериш учун иборалар ёки бутун
орасида биронта ҳам тил йўқки, унда озми- бошли гап тузишга тўғри келади. Бундай
кўпми ўзлашган сўз учрамасин ёки ҳолларда ўзлашманинг ўзини қўллаш
“маълум даражада аралашган бўлмасин”. афзалроқдир. Масалан, бутерброд – устига
Дунё тилларининг умумий сони ҳам оз сариёғ суртилган ёки пишлоқ, колбаса
эмас, ҳозирги даврда 6000 га яқин тил бўлаги қўйилган бир бўлак нон; гол –
мавжудлиги қайд этилади. Бу тилларнинг рақиб команда дарвозасига тўпнинг тепиб
ҳар бирининг ўз тарихи, тақдири, жамият ёки бош билан уриб киритилиши.
ҳаётида тутган ўрни ва мавқеи бор. Бундан Бундан ташқари, ўзлашаётган
ташқари, улар ўзаро муносабат, сўзлар маъноларининг қабул қилувчи
ҳамкорлик, бир-биридан сўз қабул қилиш тилдаги семантик ўзгаришлари, яъни
ва ўзлаштириш каби характерловчи белги уларнинг маъноларидаги конкретлашув
ҳамда хусусиятларга эга. Бу масалалар, ёки умумийлашув, маънодаги торайиш ёки
айниқса, бошқа тиллардан кириб келаётган кенгайиш, салбий ёки ижобий маъно олиш,
янгиликларни, моддий ҳаёт соҳасига кириб полисемик сўзнинг моносемик ёки
қолган объектларни иложи борича, бир сўз аксинча, моносемик сўзнинг полисемик
тарзида ўзлаштиради. Унга маҳаллий бўлиб ўтиши, нутқ ранг-баранглигини

116