Page 118 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

ошириш учун қўлланилиш каби бир қатор Бирор тилга қарашли бўлган сўзнинг
томонлари борки, булар ҳам сўз иккинчи бир тилга ўтиб, унга мослашиб
ўзлашувининг объектив сабаблари кетиши маълум вақтни талаб қилади.
ҳисобланади. Инглиз тилининг ўзида XV асрдан
Янги кириб келган сўзларнинг кейин, айниқса Норман истилосидан кейин
тақдири, яъни у тўлиқ ўзлашадими ёки кириб келган бир қатор сўзлар, чет сўз ва
қисқа муддат давомида қўлланиладими, ўзлашмаларни аниқ дифференциация
мазкур сўзнинг мавқеига, сўз қабул қилган қилишга ҳаракат қилган олимлардан яна
халқнинг ҳаётий ва кундалик бири Э.Хаугендир. У қизиқ, аммо қисқа ва
эҳтиёжларини ифодалаш кучига ва аниқ фикр айтган: “Ўзлашган сўзлар деб,
қолаверса, ўзлаштирувчи тилнинг ички тилга мослашиб олган, келиб чиқишини
имкониятларига боғлиқ бўлади. Буларнинг фақат этимологик таҳлил орқалигина
таҳлили, аввало, сўз ўзлаштириш ва билса бўладиган сўзларга айтилади. Улар
ўзлашмалар масаласига тўхталиб ўтишни тилга ташқи кўриниши, урғуси ва
тақозо қилади. “Ўзбек тили флексияси бўйича мослашиб олган
лексикологияси” китобида бўладилар. Ўзларининг бегона
тилшунослардан Л.П.Крисин, хусусиятини сақлаб қолган сўзлар эса чет
18
Н.М.Акуленко, Н.Шараповларнинг сўзлар деб юритилади” . Бу фикр яқин-
ишларига мурожаат қилингани ҳолда сўз яқинларгача тилшуносликда умумий ва
ўзлаштириш таърифига қуйидагича фикр кенг тарқалган фикр эди.
билдирилади: “Ўзлаштириш бир тилдан Ўзлашмаларни фонетик жиҳатдан
иккинчи тилга маълум тил ўрганган Б.Трнка чет сўзларни бешта
элементларининг кўчиши, киришидир”. фонологик кўрсаткичлар асосида таҳлил
М.Д.Степанова ва И.И.Чернишевалар сўз қилиш лозимлигини таъкидлади. Б.Трнка
ўзлаштириш деб, чет сўзларнинг тилларга изланишни инглиз тили асосида қилиб,
кириб келиши, уларнинг ўзлашиш қуйидаги ҳолатларга тилшунослар
натижаси ва уларнинг умумий мажмуини эътиборини тортади:
тушунадилар. - Инглиз тилига хос бўлмаган
Маълумки, чет тилидан кириб фонемалар борлиги ёки туб сўздаги
келган ҳар бир янги сўз табиий равишда фонема вариантлари ҳисобланган
маълум даражада ўша тилнинг фонетик, товушларнинг фонема сифатида
орфографик, грамматик ва бошқа қўлланилиши;
жиҳатларига мослашади. - Урғусиз бўғинларда унлиларнинг
Ўзлашган сўзлар олимлар тўла шакли сақланиши;
томонидан, аввало, икки кўринишда, яъни - Инглиз тилига хос бўлмаган
чет сўз ва ўзлашмаларга бўлиниб таҳлил фонемалар бирикуви ва сўздаги фонемалар
қилинди. Агар ўзлашган сўз ўзи қабул сони;
қилинган тилга сингиб, фонетик, - Фонологик оппозициялардан
орфографик, грамматик жиҳатдан морфологик мақсадда фойдаланиш,
мослашиб кетса, уни ўзлашма, масалан, урғунинг алмашинуви ёки
бегоналигича қолаверса, уни чет сўз деб товушларнинг ўрин алмашуви;
номлашнинг ўзи кифоя бўлган бу жараён - Маълум дифтонгларнинг
олимлар томонидан турлича изоҳланади. қўлланилиши.
“Чет сўзлар остида инглиз тилига Э.Хауген ўзлашган сўзларнинг
тахминан XV асрдан кейин кириб келган морфологик тузилишини ўрганиш ғоясини
ва ўзларининг чет тилларидан кириб илгари суради. У чет сўзларни уч гуруҳга
келганлигини (ўқилиши, ёзилиши ва ажратиб таҳлил қилишни тавсия этади:
урғуси билан) билдириб турувчи сўзлар
тушунилади”. Чет сўзларни
дифференциация қилишда мезон қилиб
вақт олинган ва аср (XV аср) белгиланган. 18 Haugen E. The analysis of linguistic borrowing. “
Language”. Vol. 26.N., S.2009. 210 pp.

117