Page 85 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

5) эталонлар, стереотиплар, символлар; 6) компоненти кўпинча гидронимлар
метафора ва образлар); 7) тилларнинг таркибида қўлланади ва “шаффоф, тоза,
стилистик қатламлари (адабий/ноадабий ва пок” маъносини ифодалайди. Масалан:
ҳ к.); 8) нутқий ахлоқ ва феъл-атвор; 9) Оқдарё “тоза, шаффоф дарё”; Оқбулоқ
нутқ этикети–расмий ва норасмий мулоқот “тоза сувли булоқ” маъноларини
(Маслова, 2007). англатади.
Ушбу мақолада тадқиқ этилаётган Бир қатор топонимлар ўз маъносида
топонимларни, яъни жуғрофий номларни, диний ва мифологик қарашларни ҳам акс
биз лингвокультурема сифатида талқин этади. Маълумки, туркий халқлар диний
этамиз. Чунки топоним маданий шаклларидан бири анимизм, яъни
белгиланган лисоний бирлик бўлиб, ўз атрофдаги оламнинг тириклигига эътиқод,
семантикасида кўплаб миллий анъаналар, ишонч бўлган. Табиат объектлари сeҳр-
рамзлар, образлар, мифологемаларни акс жоду хусусиятларига эга дeб ҳисобланган,
этади. Бу эса ўз навбатида топонимларнинг яъни улар инсонларга зарар етказиши ёки
ҳар бир тилда ўз миллий-маданий ҳимоя қилиши мумкин дeб тасаввур
талқинига эга эканлигидан далолат беради. қилинган. Чунончи, анимистик дунёқараш
Бу фикримиз, топонимларнинг тилнинг чуқур илдизларга эга бўлган ва мифологик
эквивалентсиз луғат қатламига, яъни образларга бўлган ишонч, ривоятлардаги
реалияларга мансублиги билан ҳам маълумотлар, дeмонология тeрминлари
асосланади. Маълумки, реалиялар деганда, ҳудуд топонимиясида ҳам из қолдирган:
бир халққа ва миллатга тегишли бўлган ва Шайтон қишлоқ, Шайтон жилға,
бошқа миллатда мавжуд бўлмаган Алвастисой – “алвастилар (ёвуз руҳ)
тушунчалар ва моддий маданият макони”. Мазкур мисоллар, кўплаб табиат
нарсалари номлари тушунилади. Улар ҳодисаларини билмаслик ҳисобига табиат
оддий атоқли отлардан фарқли ўлароқ, кучларини муқаддас билиб, уларга
миллий бўёқдорликка эга (Томахин, 1988; сиғинган ўзбeк лингвомаданияти ва
Фёдоров, 2002). дунёқарашининг инъикосидир.
Топонимларнинг миллий маданий Бу феномен немис тилида ҳам
хусусиятлари мамлакатнинг табиатини, мавжуд. Қадимги германлар политеистик
ҳудуд флораси ва фаунаси, миллий дин вакиллари бўлганлар. Уларнинг дини
рамзлар, диний ва мифологик қарашлар, асосини анимизм ва унинг шаклларидан
маданий қадриятларни акс этишида кўриш бири бўлган друидлик ташкил этган. Яъни,
мумкин. улар табиат кучлари ва табиат билан
Масалан, ўзбек топонимлари боғлиқ бўлган барча ҳодисаларни
орасида ранг компонентли кўплаб муқаддаслаштиришган. Қадимги
топонимлар мавжуд: Оқдарё, Қорабулоқ, германлар маъбудлар турли хил
Кўктeпа, Оқтепа, Қизилча, Оқсув ва ўрмонларда, табиат қўйнида яшайди деб
ҳоказо. Ранг компонентли топонимлар ҳисоблашган. Шунинг учун ҳам маълум
орасида “оқ” компонeнтли топонимлар бир тоғлар, ўрмонлар, дарахтзор жойлар
нисбатан кўп ва кeнг қўлланилади. Бунинг муқаддас деб эътироф этилган ва уларда
сабаби эса оқ рангининг ўзбек турли диний маросимлар, қурбонликлар
лингвомаданиятида алоҳида аҳамиятга эга амалга оширилган. Бундай диний
эканлиги ва бир қатор рамзий маъноларга маркерланган топонимлардан бири
эгалиги билан изоҳланади. Оқ ранги Хайделберг шаҳрининг номи. Милоддан
қадимдан поклик, бeғуборлик, нафислик, аввал 4-5 асрларда кельтлар Хайделберг
тотувлик, тинчлик ва дўстлик каби ёнидаги тоғ устида шаҳарча қурадилар ва
рамзларни англатган. Шунинг учун ҳам, кейинчалик ушбу тоғда турли хил мевали
ўзбек лингвомаданиятида узоқ йўлдан дарахтлар, айниқса гилос ва тут
олдин “оқ йўл” тилаги билдирилади, оқ дарахтларини кўп экишган. Ушбу тоғни
кабутар эса тинчлик рамзи ҳисобланади. улар муқаддас билишган ва кейинчалик
Бизнинг кузатувларимиз, “оқ” ранг

84