Page 11 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

берилмаганлиги сабабли тадқиқотлар учун синоним қаторларни ҳозирги замон
ноқулайлик туғдиради. Чунки электрон (масалан, халқаро ЛИНГВО дастури)
кутубхона илмий тадқиқот материали талаблари доирасида санаб чиқиш,
базасини тайѐрлаш мақсадида тузилмайди, изоҳлаш лингвистик компьютер
балки миллий-маънавий меросни дастурларнинг унумдорлигини
жамлашни мақсад қилган бўлади. Тил оширишдаги долзарб масалалардан
корпуси эса электрон кутубхонадан биридир. Синоним қаторлардаги сўзларни
фарқли ўлароқ, тилни ўрганиш ва тадқиқ изоҳлаш қуйидаги умумжаҳон мезонлар
қилиш учун зарур, фойдали ва қизиқарли асосида олиб борилади:
матнларни тўплашни назарда тутади. Ўзбек тилида
Корпусни электрон кутубхонадан ажратиб 1. Туркуми.
турувчи биринчи омил ундаги матннинг 2. Синонимик қатор.
хусусияти ва қўшимча маълумот билан 3. Тарифи / изоҳи.
бойитилгани ҳисобланади ҳамда бу белги 4. Ишлатилиши: кам, ўрта, кенг.
корпуснинг алоҳида қисми - корпус 5. Услуби: бадиий, сўзлашув, расмий,
бирликларига ѐзилган изоҳни ташкил илмий.
этади. Фойдаланувчига бирор сўз керак 6. Даражаси: кучсиз, нейтрал, кучли.
бўлса, буни одатий матн муҳаррири ҳам 7. Роли: ижобий, бетараф, салбий.
топиб беради. Лекин матндаги тил 8. Соҳаси(доираси).
ҳодисасининг маъноси, мазмуни ва 9. Муқобили.
тузилишини «тушунадиган» дастурий 10. Мисол [2.324].
тизим билан ишлаш жуда афзал ва қулай. Юқорида келтирилган разметка
Тил бирлигини қидириш, керак бўлса, асосида ўзбек тилидаги синоним сўзларни
бундай дастурий таъминот корпус изоҳлаш бўйича умумжаҳон мезонлари
тадқиқотчи ѐки фойдаланувчига жуда кўрсатиб ўтилган, албатта. Юқоридаги 10
катта ѐрдам бериши мумкин. Агар та тасниф асосида синонимлар базасини
тадқиқотчи ўз иши учун мисоллар топиш, яратиш учун дастлаб лингвистик
уларни картотекага (компьютер маълумотлар омбори яратилиб, ундан сўнг
технологиялари ривожланишидан олдинги электрон дастур яратилади. Мисол учун,
даврда) кўчиришга ойлаб, баъзан йиллаб бугунги кунда кишилар ўртасидаги
вақт сарфлаган бўлса, бугун дунѐ тил мулоқот жараѐнида энг кўп қўлланувчи
корпуслари ѐрдамида саноқли дақиқада инглиз тилида ҳам синонимлар базаси
юзлаб мисоллар топиш, улар устидa яратилган, у қуйидагича кетма-кетликдаги
ишлаш имконига эга бўлди. Махсус разметкаланганлигини кўришимиз
қидирув тизими корпусдан маълумот мумкин.
олишга мўлжалланган бир қанча дастурдан Инглиз тилида:
иборат. У статистик ахборот ва қидирув Criterion
натижасини фойдаланувчига қулай шаклда 1. Type.
тақдим эта олади. Тилда қандай жараѐн 2. Synonyms.
кечаѐтганини аниқ тасаввур қилиш учун 3. Definition, commentary.
корпус қамровини янада кенгайтириш, 4. Using: infrequent, normal, frequent.
нафақат ѐзма, балки оғзаки нутқ 5. Style: artistic, colloquial, formal,
материалидан ҳам фойдаланиш мақсадга scientific.
мувофиқ. Бундай корпус ѐрдамида 6. Degree: weak, neutral, strong.
тараққиѐт натижасида тилда содир бўлган 7. Color: positive, neutral, strong.
ва кутилаѐтган ўзгариш ҳақида аниқ 8. Sphere.
хулоса чиқариш мумкин [1]. 9. Equivalent.
Бугунги кунда халқаро талаблар 10. Example [2.324].
асосида компьютер дастурлари ѐрдамида Тадқиқотчи А.Эшмуминов ўзбек
лингвистик маълумотлар базалари тилида синонимлар корпусини яратиш
яратилмоқда. Хусусан, ўзбек тилидаги учун ўзбек тилшунослигида синонимия

10