Page 59 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

текшириб кўриш тасаввурига эга бўлишди. мантиқий қобилияти ва интеллектига
Бунда рус тилшуноси ва психологи боғлиқ. Бу тажрибалар турли миллат
Л.С.Выготскийнинг бир хил нутқ ҳамда болалари билан ўтказилган ва улар
матнларни тўғри тушунишни таҳлил гўдаклигидан фақат ўз она тилини
қилиш ҳақидаги машҳур тезиси муҳим билишган, яъни улар улғайганда
аҳамият касб этади (Л.С.Выготский: 1966). монолингвлар бўлишади. Муаллифлар
Шунингдек, Л.С.Цветкова “Мозг и 1991 йилда бошлаган тажрибаларида
интеллект” номли монографиясида бола ва Ньютон, Дарвинлар инглиззабон ѐки
ѐши катта кишининг матн устида ишлаши Ломоносов ва Менделеевлар русийзабон
барча вазифаларга қўйилган талабларни олимлар бўлмасдан, балки суст
аниқлаш мақсадида психологик тажриба ва мантиқийлик ва структураси содда
лингвистик экспериментлар ўтказишда синтаксисга эга бирор-бир тил вакиллари
юқорида тилга олинган усул ва бўлганларида, бундай интеллектуал-
методларнинг айримларидан фойдаланиш ижодий натижаларга эриша
маъқуллиги кўрсатилган. олмасликларини исботлайди. Шунинг учун
Шу топшириқнинг яна бир ҳам, муаллифларнинг фикрича, дунѐга
тури қуйидаги вариантга ҳам эга бўлиши машҳур бўлган илм дурдоналари олдинги
мумкин: Бир шоҳ вазирларининг қайси давр ва ҳозирда ҳам мантиқийлиги юқори
бирига ишониш мумкинлиги ва уларнинг ва структураси мураккаб синтаксисга эга
садоқатини билиш учун тўғри жавобга бўлган тилларда яратилган.
бойлигининг ярми ҳамда мукофотлар Бир хил шароитларда яшаб, бир хил
беришини айтиб, савол беради: монолингвистик муҳитда тарбияланган ва
“Айтинглар-чи, ким мени ҳозир алдайди?” она тили тузилиши мураккаб систаксисга
Ҳарбий вазир жавоби: “Шоҳим! Сизни эга бўлган монолингв (фақат бир тилда
махфий ишлар вазири алдайди. Унга гаплашадиган инсон) боланинг ақлий
ишонманг, алдаши шубҳасиз!” Махфий ривожланиши ҳамда ѐши улғайган сари
ишлар вазири шоҳнинг қулоғига “Олий интеллектуал жиҳатдан ўсиши она тили
ҳазратлари! адлия вазири алдайди”, деди. содда тузилишли синтаксисга эга бўлган
Ва адлия вазирининг жавоби: “Ҳеч кимга бола ва шахсларнинг ақлий ривожланиши
ишонманг, ҳарбий вазир ѐлғон гапиради ва ва интеллектуал ривожланишидан анча
бу тулки махфий ишлар вазири ҳам устун бўлишини муаллифлар тўпланган
ѐлғончи!” Вазирлар шоҳ олдига қийин факт ва тажрибалар натижалари асосида
масалани қўйишди. Кимга подшоҳликнинг исботлаганлар. Бу фактлар асосида
ярми тегишини билиш қийин. сўзлашув тили синтасиси ички мантиқий
Вазифаларнинг кейинги тури структурасининг ҳали ўсаѐтган бола бош
мантиқий гаплардан тузилган бўлиб, мияси ривожланишига таъсири
уларнинг жавобларини айтиш керак эди. аниқланган. Бу ўринда ҳар бир тил
Бу вазифалардан ҳам айрим намуналар синтактик тузилишининг содда ѐки
келтирилади, чунки уларнинг ҳаммасини мураккаблиги чақалоқнинг туғилиши
беришга мақола ҳажми йўл қўймайди. 6-8 билан миясида шаклланадиган ва
ва 9-10–синф ўқувчиларининг айрим тафаккурининг мантиқийлиги учун жавоб
гуруҳлари биринчи вариант жавобларини берадиган нейрон-синоптик ўзаро
билишарди ва унинг мантиқий ечимини боғланишларга таъсир қилади.
тўғри кузатишлари лозим эди, иккинчи Бу каби лингвистик ва психологик
вариантни эса мустақил тарзда ечишлари тажрибаларни ўтказишга немис тилшуноси
керак эди. Табиийки, бу каби В.Гумбольтнинг лингвистик нисбийлик
топшириқларнинг ечими болаларнинг ҳақидаги қараш ва ғоялари ундади. Олим
ирқи ва миллати, маданияти ва ва унинг издошлари Э.Сепир ва
менталитетига эмас, фақат уларнинг Б.Уорфларнинг фикрича, ҳар хил тилларда

58