Page 60 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

гаплашувчи одамлар дунѐни турлича ривожланиш ва маънавий етукликка
кўришлари керак ва, демак, ҳар бир етишишда у ѐки бу тилнинг таъсири,
тилнинг ўзига хос тафаккур мантиқи лингвистик нисбийлик ҳақида олимлар
мавжуд. В.Гумбольдт таъкидлаганидек, ўртасида мунозаралар бўлиб келмоқда
ҳар бир тил - бу халқ ва уни ўраб олган ҳамда миллат болалари характери ва
объектив олам ўртасидаги ўзига хос менталитети шаклланишига тилларнинг
дунѐдир. таъсири мавжудлиги ҳақида ҳар хил
Юқорида синтаксис фикрлар илгари сурилган. Аммо
структурасининг содда ва мураккаблиги олимлардан бирортаси, хусусан,
ҳақида айрим фикрларни баѐн этдик, аммо файласуфлар, психолог ва лингвистлар
“синтаксис” термини, унинг моҳияти ва бирор марта сўзлашув тиллар синтаксиси
категориялари, тушунчалари ҳақида структураси тараққиѐти, яни содда ѐки
тўхташни лозим топмадик, чунки шу соҳа мураккаблиги даражасининг ҳар ҳиллиги
мутахассислари ҳамда қизиқувчилар улар кейинчалик инсонларнинг маънавий
билан танишлиги табиий. Замонавий сифатлари ва ақлий-мантиқий
синтаксиснинг ютуқларидан бири– қобилиятларига таъсир қилиши ҳақида
анъанавий тилшуносликнинг кейинги фикр билдиришмаган ѐки бу масалани
эволюцион босқичи структур-семантик таҳлил қилиш мақсадида бирор-бир
йўналишдир. Бу йўналиш синтактик тадқиқот ѐки тажрибалар ҳам
назариянинг энг яхши анъаналарини ўтказишмаган.
авайлаб - асраб келмоқда ва янги ғоялар Р.Сайфуллаев ва Ф.Убаевалар
билан тўлдирмоқда. Структур-семантик ўтказган тажрибаларининг амалий
йўналишнинг асосий принципларидан аҳамияти ҳақида қуйидаги фикрни қайд
бири тил тузилишининг этадилар: ота-оналарнинг кўпчилиги
системавийлигидир. Тил ўзаро боғлиқ ва болаларини балоғатга етмасдан ѐшлигидан
ўзаро муносабатлардан иборат бўлиб, бир ўз она тили билан биргаликда бирор чет
бутун системани ташкил қилади ва унда тилига ўргатишлари зарур. Бир пайтнинг
реал борлиғимиз, яъни табиат ва жамият ўзида она тили ва чет тилини ўргана
мантиқий боғланишидаги бирор бошлаган гўдак “бир тилли” болаларга
ҳодисанинг тушиб қолиши ѐки чиқиб нисбатан ўз ақлий-мантиқий-интеллектуал
кетиши мумкин эмас. Шунингдек, ривожланиши учун заҳиравий
замонавий синтаксиснинг муҳим ва имкониятларга эга бўлади, чунки ҳамма
аҳамиятли томони нарса-предметлар болалар тафаккур юритиши ва
мантиқийлиги билан боғлиқ бўлган интеллектуал ҳаракати учун жавоб
синтактик бирликлар ва бошқа берадиган бош мия марказлари тил
бирликларга кўп аспектли ҳодиса синтаксис структураси таъсирида
сифатида ѐндашишдир. Тилнинг ҳамма шаклланади ва ривожланади. Фақат
аспектлари бир-бири билан ўзаро боғлиқ туғилганининг илк давридан бошлаб 6-7
ҳамда улар мулоқотнинг мантиқийлиги ѐшгача бу таъсир мавжуд бўлиб,
даражасини аниқлайди. Аммо айрим кейинчалик хоҳлаган чет тилини ўрганиши
синтаксис структуралари шунчалик содда мумкин, аммо бу ҳолда унинг тафаккури
бўладики, уларда гаплашишга ўрганган ва интеллекти ривожланмай, фақатгина
боланинг онгига сингган ҳолатлар акс хотираси ривожланади, чунки бу даврга
топган. Шунинг учун кейинчалик бундай келиб кежакда унинг бу қобилияти учун
бола қанчалик ҳаракат қилмасин, бирор жавоб берувчи нейрон алоқаларнинг пайдо
асар ѐки маърузаларни она тилида ҳам бўлиши ва ривожланиши тўхтайди.
ўқий олмаслиги мумкин. Олимлар “Ф.С.Убаеванинг
В.фон Гумбольдт давридан бошлаб монолингвистик эффекти” деб номлашган
ҳозиргача ақлий-интеллектуал бу кашфиѐтларининг қуйидаги шарҳини

59