Page 55 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

боис, модел мунаққидларидан бири “уч узоқ минтақаларда яшовчилар учун у
доира тушинчаси миллатлар фарқига ҳануз “узоқ чет тили” бўлиб қолмоқда
асосланган модел ва у тарихий воқеаларга (қаранг: Pennycook 2003:519; David 2004).
таянади, ҳозирги социолингвистик фактлар Сингапурда, аксинча, инглиз тили кенг
эса қарйб инобатга олинмайди”, дейиш миқѐсда ва чуқур ўрганилади, ундан
билан ҳақли эди (Bruthiax 2003:172). фойдаланиш даражаси ҳам
Социолингвистик омиллар, сўзсиз, Малазияникидан анча юқори (Low, Brown
тил вариантларини ажратиш ва уларнинг 2005). Ҳозирги пайтда ҳатто ѐш авлоднинг
таснифлашда муҳим кўрсаткичдир. кўпчилиги инглиз тилини она тили
Бинобарин, бир хилда “ташқи доира” сифатида ўрганиб вояга етишмоқдаларким,
ҳудудига киритилган Малазия ва бу Singapore English вариантининг “ички
Сингапурдаги инглиз тилининг роли ва доира”га яқинлашувига туртки бермоқда .
бажараѐтган вазифасини қиѐслаб Эслатилган камчиликларга
кўрайлик. Буюк Британия ҳукмронлиги қарамасдан, Б.Кашрунинг “уч доира”
даврида ягона бир давлатни (British модели дунѐ инглиз тилларининг
Malaya) ташкил қилган Малазия ва таснифлаш ва тавсифлашнинг бирмунча
Сингапур мустақилликдан сўнг алоҳида қулай модели бўлиб, у тилдан фойдаланиш
давлатлар сифатида ажралиб чиқишди ва амалиѐти, фойдаланувчилар ва, ниҳоят,
уларнинг ҳукуматлари юритилаѐтган тил унинг шакллари орасидаги
сиѐсати туфайли юзага келган муносабатларни аниқлаш имкониятини
социолингвистик муҳит тамоман бошқа- кенгайтиради. Бундан ташқари, дунѐ
бошқа кўриниш олди. Бу, даставвал, инглиз тиллари тадқиқида вариативлик
инглиз тили қўлланишининг миқѐси ва ҳодисасини асосий ўринга қўйган ушбу
кўламида намоѐн бўлади. Малазияда модель ўзининг оддийлиги билан ҳам
инглиз тилининг қўлланиши кўпроқ ажралиб туради ва худди шу сабабли уни
инсонларнинг ижтимоий мақомига, қайси чизмада тасвирлаш осон кечади. Қуйида
гуруҳга оидлигига боғлиқ: Куала келтирилаѐтган чизмада дунѐ инглиз
Лумпурда яшовчи зиѐлилар, олий тиллари занжирли муносабатини акс
маълумотли кишилар ундан “иккинчи” ѐки эттиришга ҳаракат қиламиз:
“биринчи” тил сифатида фойдалансалар,

Ички доира Ташқи доира Кенгаяѐтган доира
Инглиз тили биринчи Инглиз тили таълим, ҳуқуқ Инглиз тили бошқа тиллар соҳиби
тил: Британия, АҚШ, бизнес, сиѐсат соҳаларида бўлганлар билан расмий мулоқот
Канада, Австралия, расмий тил: Ҳиндистон, тили ва чет тили сифатида ўргани-
Янги Зеландия Филлиппин, Сингапур, лади: кўплаб Европа, Осиѐ ва Жану-
Бангладеш, Жанубий бий Америка мамлакатлари
Африка

Чизмадан кўринадики, уч доирали тасаввур қилиш билан бир қаторда, унинг
тасниф модели плюрализмга хос қўлланиш шарт-шароитлари, муҳитини
тамойилларга асосланган ҳолда қурилган ҳам бевосита идрок этиш ҳамда илмий
бўлиб, ушбу тамойилларнинг татбиқ тасвирлаш, изоҳлаш имконини беради.
этилиши тилни тизимлаш ҳодиса сифатида

54