Page 54 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

меъѐри белгиланади. Масалан, Хитой, қилинган. Америкаликлар, ўз навбатида,
Корея, Россия, Ўзбекистон каби бундай расмиятчиликка унчалик эътибор
мамлакатларда инглиз тилининг таълим, бермасдан (АҚШ Конституциясида
халқаро мулоқот соҳаларида қўлланиш “давлат тили” ҳақидаги банд йўқ), доимо
миқѐси кенгайиб бораѐтган бўлсада, лекин инглиз тилини биринчи ва ҳукмрон тил
ундан фойдаланиш ва унга оид билимнинг деб биладилар.
“чуқурлиги” даражаси Ҳиндистон ѐки 2. Ташқи доира (Outer Circle). Бу
Сингапур мамлакатлариникига ҳали доирага инглиз тили кўплаб расмий
етишганича йўқ. Энг муҳими, баъзилар вазифаларни бажарадиган, у давлат
ўйлаганидек, қандайдир бир “оралиқ ѐки бошқаруви, таълим, адабиѐт ҳамда
ўрта тил” вужудга келмасдан (қаранг: маданиятда ўз ўрнини эгаллаган
Selinker 1992), балки ўзига хос Ҳиндистон, Покистон, Сингапур, Жанубий
хусусиятларга эга бўлган вариантлар Африка, Нигерия, Замбия, Филиппин каби
шаклланиш арафасида турибди. “Ўрта мамлакатлар киради.
тил” эса она тили ва чет тили ўртасидаги 3. Кенгаяѐтган доира (Expanding
ҳар қандай тизимлилик ва рационалликдан Circle). Бу доирага кирадиган
йироқ бўлган тузилмадан бошқа нарса мамлакатларда инглиз тили турли
эмас. Шу боис interlanguage тушунчаси вазифаларни бажаради ҳамда таълим
социолингвистлар танқидидан холи эмас соҳасига кенг миқѐсда жорий қилинган
(қиѐсланг: Kashru 1993; Sridhar and Sridhar бўлса-да, лекин бунда асосан илмий ва
1986). техник адабиѐтлар билан танишиш ҳамда
Фикримизча, ўтган асрнинг мулоқат юритиш қобилятини
тўқсонинчи йилларида таклиф қилинган шакллантириш мақсадида ўргатилади.
тасниф модели қўйилаѐтган талабларга Бундай мамлакатлар қаторига муаллиф
бирмунча етарли даражада жавоб бера негадир фақат Хитой, Индонезия, Эрон,
олади. Ушбу модел муаллифи Браж Кашру Япония, Корея ва Непални киритади
инглиз тилининг дунѐ бўйлаб (Kashru 1983: 145-170). Ҳолбуки, айнан
тарқалишини занжирсимон йўналишда ушбу доира дунѐнинг кўплаб
кечишини эътиборга олиб, юзага келган мамлакатларини, шу жумладан,
вариантларни уч доира ичига Ўзбекистонни ҳам қамраб олади. Инглиз
жойлаштирган ҳолда тасаввур қилишни тилининг жаҳон бўйлаб кенг тарқалиши
тавсия қилади. Асосийси, вариантларнинг кузатилаѐтган бир пайтда ушбу доира
ўзаро муносабатига киришиши ва сарҳадини 4-5 та мамлакатни санаб ўтиш
уларнинг доиралар ичида жойлашуви билан чегаралаб қўйиш таклиф қилинган
ўзгарувчан эканлиги ҳам эътибордан четда таснифнинг заиф кўриниш олишига сабаб
қолдирилмасдан, ушбу доиралар ўзаро бўлади.
кесишган ва ҳақиқий занжирни ҳосил Дарҳақиқат, Б.Кашру модели айрим
қилган ҳолда тасвирланади (Kashru 1985; камчилик ва заифликлардан холи эмас.
1992; 1994). Иллиноис университетининг Ушбу модель, кўп турдаги вариантлар
профессори дунѐ инглиз тилларини хусусиятларини ўта оддийлаштириш йўли
қуйидаги доираларда тақсимлайди: билан тасвирлаш асосида
1. Ички доира (Inner Circle). Бу шакллантирилган ҳамда вариантларни
доирага инглиз тили асосий тил бўлган гуруҳлашда жуғрофий-тарихий
Буюк Британия, АҚШ, Канада, Австралия, кўрсаткичлар олд ўринга чиқарилиб, улар
Янги Зеландия мамлакатлари киради. Бу бажарилаѐтган вазифа, яъни функционал
мамлакатларда аҳолиси баъзан бошқа белгиларга тенглаштирилган. Энг
тилларда сўзлашса ҳам, лекин кўпчилик ачинарлиси, модель учун танланган
она тили сифатида инглиз тилини эътироф таснифий белгилар ҳар доим ҳам
этади ва у расман давлат тили деб эълон социолингвистик шарҳга эга эмас. Шу

53