Page 91 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

ролини, унинг коммуникатив мувофиқлашган, чунки инсон ўзини фазо
вазифаларини ва маданий контекст билан (космос) ва унинг ҳаѐтини белгиловчи
алоқасини, замоннинг нафақат баҳолаш ҳамда даврийлик тушунчасига олиб келган
ўлчами, балки объекти, инструменти ва фазовий ритмлар билан узвий боғлиқ
асоси бўла олиш қобилиятини тўлиқ акс ҳолда ҳис қилар эди. Ўша даврларга хос
эттира олмайди‖ [4, 78]. Бизнингча, солномалар, умуман, замон тўғрисидаги
лисоний олам манзарасидаги замоннинг тасаввурлар асосида табиат ва фазога оид
аҳамиятини очиб беришда унинг барча ритмлар ѐтган бўлиб, инсоннинг хўжалик
моделларини умумлаштирган ҳолда таҳлил ишлари, оилавий анъаналари, меҳнат
этиш талаб қилинади. интизоми ҳамда шу каби ҳаѐт тарзи уларга
Ҳозирги замон тилшунослигида мувофиқ тузилганлигини таъкидлаш
кўпчилик олимлар, жумладан, мумкин.
Ю.С. Степанов ва Н.Д.Арутюнова замон Ибтидоий тафаккурда даврларнинг
категориясининг иккита асосий модели, кетма-кет алмашинуви тўғрисидаги
яъни кишилик жамиятининг тарихий тасаввур йўқ эди, замоний муносабатлар
ривожланиши давомида шаклланган ҳали тартибга келтирилмаган, асосий
даврий ва бир йўналишли моделлари эътибор уларнинг аралашувига қаратилган
тўғрисида фикр юритмоқдалар. эди. Қадимги кишилар онгида замон
Н.Д.Арутюнованинг таъкидлашича, вектор сифатида идрок қилинмаган, яъни у
абстракт моделда замон расмий, дунѐдан илгариламайди, ҳаракатланмайди, балки
ва инсондан ажралган ҳолда намоѐн доира бўйлаб айланади. Замоннинг
бўлади. Агар замонни ҳис қилиш табиат даврийлиги, даврнинг тугаллиги ва
жараѐнлари даврийлигини идрок қилишга такрорийлиги туркий халқлар учун ҳам,
асосланган экан, унда инсон руҳияти славян ва бошқа Ҳинд-Европа халқлари
воқеалар содир бўлиши билан боғлиқ учун ҳам хос, умуман, барча халқлар учун
бўлган ўтмиш, келажакка бўлинган ва универсал ҳисобланади. Шу бўйича
ҳозирги замоннинг оқимига Н.И.Толстойнинг ѐзишича, замон тилга,
бирлаштирилган бир йўналишли замон руҳиятга, инсонга хос бўлмаган асосларга
билан боғлиқ бўлади [5, 688]. Фақат эга, у табиат билан, қуѐш фаолияти ва
инсоннинг дунѐдаги иштироки унинг ердаги акси билан боғлиқ [4, 17].
(мавжудлиги)гина расмий замонни Қадимги халқлар олам манзараси
воқеалар билан тўлдиради, инсон туфайли асосида аниқ образли тафаккур, реал
замон моделида ҳисоб нуқтаси, ҳаракат ва табиий даврлар билан боғлиқ бўлган,
ҳаракат йўналиши каби компонентлар қишлоқ хўжалиги ҳаѐтида акс этадиган
пайдо бўлади, вақт ҳисоблана бошлайди, ҳамда тилда ўз ифодасини топадиган кўп
энг асосийси, кишилар онгида фарқлана худолилик ақидалари ва тасаввурлари
бошлайди. Масалан, ўзбек тилида вақт билан белгиланган ягона содда (даврий)
ифодаси бошқа тиллардаги вақт замон модели (қадимги халқларнинг
ифодасидан фарқ қилади: диний-хўжалик тақвими) ѐтади. Албатта,
Ўзб.: соат тўрт ярим (16.30) – рус: ушбу фикрлар архаик тараққиѐт ҳамда
половина пятого (16.30) унинг замон моделларига хос. Бироқ,
Ўзб.: тўртдан ўттиз дақиқа ўтди – таъкидлаш керакки, бугунги кунда ҳам
рус: тридцать минут пятого инсоннинг замонни ҳис қилиши оламдаги
Маълумки, қадимги жамият кишиси ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда кечади,
учун чор-атрофни коинотнинг ажралмас унинг манбаи эса фазовий замон – кун
бўлаги сифатида содда ва яхлит тарзда қисмлари, йил фасллари ва бошқаларнинг
тушуниш хос бўлган, бу эса замонга алмашинуви ҳисобланади, яъни даврийлик
бўлган муносабатда ҳам ўз аксини топган. ҳозирги давр кишисининг онгида ҳам ўз
Замон континуумини (давомийлигини) ўрнига эга. Замон бир йўналишли бўлиши
қадимги онг билан идрок қилиш билан бирга унинг баъзи қисмлари
космопланетар даврийлик билан (масалан, соат, йил фасллари) такрорланиб

90