Page 112 - 2-son-2018-yil
P. 112
Хорижий филология №2, 2018 йил
сиёсатига қараб фаолият юргизади. сўз айтишни ўзига муносиб кўрмайди.
Қачонки, у мамлакатда қонун-қоида Ота-онаси ҳақидаги нохуш воқеа
ўрнатиб, фақат адолатга суянган ҳолда тафсилоти муносабати билан фарзандни
собитқадамлик билан сиёсат олиб борса, мақташ комил хулққа эга бўлмиш Навоий
шу билан бирга, ўзи ҳам бу қонун- табиатига ёт эди. Шу боис, у бу тарихий
қоидаларга дилда ва амалда риоя воқеадан Анушервоннинг адолатпешалиги
қилсагина, халқ ундан ибрат олади ва унга ва кучли ҳаё соҳиби эканлигини идрок
эргашади ва ўша жойда адолат қарор этади. Ана шу юксак инсоний фазилатлар
топади. сабабли унинг шоҳлик мартабасига
Навоий юқорида кўриб ўтилган эришганлигини васф этади. Бунинг учун
Ануширвон билан боғлиқ ривоятни шоир ғоят муболағали, унга қадар шарқ
келтириш билан ана шу ғояни илгари мумтоз шеърияти анъанавий тасвирида
суради. мутлақо кўзга ташланмаган бадиий лавҳа –
“Ҳайрат ул-аброр”да эса Навоий эпизод яратади. Яъни, ҳали шоҳлик
Анушервони одилнинг бошқа бир тахтига чиқмаган Анушервон “бўлди
фазилати - ҳаёсини мадҳ этади. бирав ишқи била нотавон”. Аммо бир куни
“Ҳайрат ул-аброр”нинг олтинчи Бир чаман ичра тузубон хилвате,
мақолати адаб васфида бўлиб, унда Гулрух ила қилди аён суҳбате.
«Нўширавоннинг ҳаё боғида наргис Комға майл айлади чун комгор,
кўзидин кўзининг наргиси уёлиб наргис Айлади таслим ўзини гулъузор.
кўзлук гулруҳидин канор истамай, канора Сунғоч илик дилбари мунис сари,
истагани» (XXXIII) ҳақидаги ҳикоят Тушти кўзи бир бута наргис сари.
келтирилади. Шоир Анушервони одилнинг Илгини чекти мутағаййир бўлуб,
икки фазилати – адолатпарварлиги ва Деди суманбар мутаҳаййир бўлуб:
ҳаёсига алоҳида урғу беради. Бу шоирнинг “Ким бу не қўл сунмоғу чекмак эди?”
хаёлий муболағаси эмас, балки ўзининг Посухини шоҳи муаддаб деди:
тарихий асосларига эга бўлган ҳақиқатдир. “Ким бу висол ичраки воқеъдурур,
Маълумки, Анушервоннинг отаси Наргиси шаҳло кўзи монеъдурур”.
Шоҳ Қубод бир муддат маздакийлар Айни ҳаё бирла футувват анга,
таъсирида бўлиб, қуёшпарастлар бошлиғи Бермади ул амрда қувват анга
Маздак подшоҳ саройида жуда юксак [А.Навоий 1991:174].
мавқега эга эди. Бу мавқеидан фойдаланиб, Навоий Анушервон шахсиятида,
у бир куни Анушервоннинг онаси - табиатида бўлган ҳаё фазилатини шу
Маликага беҳаё кўзларини тикади ва тариқа ғоят нозик сўфиёна ташбеҳлар
таълимотидаги Қуёшнинг саховати ҳақида билан ифода этар экан, тарихий
сўз очади. Шоҳни Қуёш сингари сахий асарларида ҳам таъкидлаганидек, унинг
бўлишга чорлайди ва Маликани ўзига шоҳ бўлишига айни ҳаёси сабаб бўлди ва у
сўрайди. Шоҳ рози бўлади. Шу дақиқада оламни адолат нурига тўлдирди:
валиаҳд Анушервон Маздак қошига То ани охир бу ариғ нияти,
келиб, унинг оёқларига бош қўяди ва Бўйла ҳаё шеваси хосияти,
онасини қутқариб олиб чиқиб кетади. Жумлаи олам аро шоҳ айлади,
Шундан сўнг, тарафдорларини йиғиб, Адлини оламға паноҳ айлади
катта қўзғолон қилади, отасини тахтдан [А.Навоий 1991:174].
йиқитиб, Маздак ва унинг қароқчиларини Бу Анушервони одил шахсиятининг
тиғдан ўтказади. “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги бадиий
Тарихий манбалардан етиб келган бу талқини. “Тарихи мулуки Ажам”да эса
воқеа тафсилотларидан, албатта, Навоий шоир Маздак ва маздакийлар ҳаракати,
хабардор эди. Аммо юксак ахлоқий Маздакнинг Анушервон томонидан қатл
маданият эгаси бўлган назокатли Навоий қилинишини очиқ-ойдин, аниқ фактларга
неча минг йиллар илгари ўтиб кетган таяниб баён этади.
бўлса-да, шоҳ оиласи шаънига тегадиган
111
