Page 75 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

отмоқ, осмонга отмоқ каби икки эркин Берилган мисолларда хаёлини олиб
бирикманинг қоришуви кузатилади. Ўзаро қочмоқ, кўнгли ҳувуллаб қолмоқ,
қоришаётган сўз бирикмаларининг ҳар хаёлини жиловлаб олмоқ ва кўнгли
бири ҳосила структураларни тақозо этади. ёришмоқ иборалари қўлланилиб, улар
Иккинчи босқичда эса эркин сўз компонентлари орасига ана шундай
бирикмалари деривацияси операторлари (- (биринчи мисолда), зўрға (иккинчи
ни: дўписини, -га: осмонга) дастлаб мисолда), аллақандай (учинчи мисолда)
инкор этилади ва шундан сўнг –га сўзлари киритилганини кўрамиз. Мазкур
оператори қайта тикланиб унга ибора сўзлар келтирилган ибораларнинг
синтактик деривациясини шакллантириш синтактик деривацияси учун бирор
вазифаси юклатилади. Мазкур жараёнда аҳамият касб этмайди, зотан, деривация
деривация маҳсули сифатида ибора қатъий белгиланган ибора компонентлари
қолипидаги турғун бирикма воқеланади. материалида воқеланади. Бироқ шундай
Шуни ҳам айтиш лозимки, мазкур бўлса-да, қўшимча тарзда киритилаётган
турғун сўз бирикмаси компонентларини сўзлар дериват операндлари ҳажмини
кўчма маънода эмас, балки ўз лексик маълум даражада кенгайтиради. Семантик
маъноларида қўлланилган деб фараз нуқтаи назардан эса улар иборалар
қилганимизда ҳам уларнинг синтактик фразеологик маъноларига қўшимча маъно
муносабатида ҳеч қандай ўзгариш содир тиркайди. Масалан, биринчи мисолда ана
бўлмайди. Бу эса ўз навбатида, турғун шундай бирикмаси фразеологик маънони
бирикманинг ибора мақомида келиши таъкидлаш учун, иккинчи мисолда зўрға
унинг маъно яхлитлиги ва бир пайтнинг сўзи ибора маъносининг шаклланиши
ўзида мажозийлиги билан боғлиқ тарзини кўрсатиш учун, учинчи мисолда
эканлигидан далолат беради. ажабо сўзи эса маънога ноаниқлик, гумон
Аксарият ҳолларда фразеологик белгисини киритиш учун хизмат қилмоқда.
ибора компонентлари орасига бошқа бир Хулоса қилиб шуни таъкидлаш
сўзни киритиш ҳам мумкин. Бундай лозимки, ибора бир пайтнинг ўзида
вазиятда иборанинг синтактик шакли семантик деривациянинг ҳам, синтактик
кенгаяди. Бироқ бу орқали унинг семантик деривациянинг ҳам маҳсули саналади.
яхлитлиги қай тарзда ибора мақомига эга Унинг семантик деривация маҳсули
бўлаётган бўлса, ўша салмоқ сақланади. эканлиги аксарият ҳолларда
Масалан: компонентлари луғавий маънолари билан
1. Исоқ отаси ўлганда, кўнгли ана эмас, балки кўчма маъно билан
шундай ҳувуллаб қолган эди изоҳланади. Синтактик деривация
(Й.Шамшаров.Чироқ). тамойиллари эса ибора шаклланишида ҳам
2. У хаёлини зўрға жиловлаб олди эркин сўз бирикмаларида қандай бўлса,
(Й.Шамшаров.Чироқ). шундайлигича амал қилади. Бироқ гап
3. Лекин ажабо: ҳар ўтганда янги қолипидаги иборалар деривацияси бундан
бир нарса топгандай бўлиб, кўнгли истиснодир. Чунки бу ўринда туб ва таянч
аллақандай ёришиб кетади (О.Ёқубов. структура тушунчалари ҳам аҳамият касб
Эр бошига иш тушса). этади.

Адабиётлар:

1. Турниёзов Н. Назарий грамматикадан очерклар.-Самарқанд. 1998.
2. Мурзин Л.Н. Основы дериватологии. -П.,1984.
3. Таянч структура ҳақида, қаранг: Яхшибоев Х. Ҳозирги ўзбек тилида содда гап
синтактик деривацияси // Номз.дис.автореф.-Самарқанд, 2004.

74