Page 78 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

муаммонинг ечимини топиш учун Радлов, билан ўзлиги қоришиб кетган халқлар
Коксвелл, Боратовлар каби оғзаки ижод яшаётган мазкур ям-яшил текисликда
намуналари устида тадқиқотлар олиб илгари массагетлар, иседон, аримаспер ва
борган машҳур олимларнинг илмий даис қабилалари яшаб ўтган. Энг қадимги
ишларига мурожаат қилишни маслаҳат даврда эса икки шохли Искандар
беради. Зулқарнайн пўлат қиличи билан
Реми Дор ўқувчининг диққатини яна биргаликда бу заминга юнон эстетикасини
бир нарсага тортади: эртак бошланмаси ва олиб келди. Кейинчалик бу ерларга
якунига туркларда “текерлеме” – такрор, Усмонли турк, Чингизхон бошчилигидаги
айланма (roulement) деб аталган қисм мўғул, хун каби босқинчи кўчманчи
русларда “присказки” номи билан қабилалар кўчиб ўтиб Ўтрор, Тароз ва
юритилади. Улар икки вазифани бажариб Шош каби шаҳарларни барпо қилдилар.
келган. Биринчиси, тингловчининг Афсоналар, эртаклар, ҳатто шўх болаларни
диққатини жалб этиш бўлса, иккинчиси қўрқитувчи мавжудотлар сирасига кириб
ўтмиш ва ҳозирги замон оралиғидаги келган мазкур кейинги халқ авлодлари
мавҳумликни, тугунни ечиш бўлган. ҳозирги даврда ҳам Ўрта Осиё заминида
Такрорлар ҳар бир халқ эртакларида яшаб келмоқдалар. (Афғонистоннинг
учрайди: французларда “jadis de jadis”, Бадахшон водийсида яшаб юрганимда бир
“quand ce qui existe n’existe pas”, “dans le она боласига агар жим ўтирмаса
temps d’avant”, “dans le temps jadis”, рус Чингизхонни чақиришини айтиб қўрқитган
эртакларида “давным-давно”, “Когда-то эди). Бу оғир бўлса-да ҳақиқат.
что было не было”, “в прошлые времена”, (Диёримизнинг баъзи худудларида ҳам
“в давние времена, когда …”, ўзбек-туркий Чингизхон авлодидан бўлган Жўжининг
эртакларда эса “қадим замонларда”, “бор номи билан болалар қўрқитилган. Вақтлар
эканда, йўқ экан. Оч эканда тўқ экан. Бўри ўтиши билан Жўжи номи Бўжи номига
баковул экан, тулки ясовул экан. Қарға ўзгариб, ҳозиргача халқ орасида
қақимчи экан, чумчуқ чақимчи экан...”, ишлатилади,- Ё. Н). Бироқ аждодлар
“ўтган замонда”, “бурунги замонда” каби сўзлари жаҳон янги маданиятшунослари
формула-такрорларни учратамиз. Улар томонидан ўзгартирилмасдан аввал,
чиндан ҳам нафақат кишини ўзига жалб уларнинг овозларини тўсиқсиз дала-
этади, балки эртакларга ўзига хос жозиба, даштлардан ўтиб шаҳар марказларига
поэтик руҳ бағишлайди. Эртакларнинг етказмоқчиман. Мен барчани мазкур
ниҳояси эса оддийгина “мана”, “шу билан эртакларнинг виртуал-асл оламига таклиф
эртагим тамом”, “омин” каби қисқа этаман. Улар ҳеч ўзгармаган, фақат улар
жумлалар билан якунланган. Шунинг учун энди озарбайжон, қозоқ, чор, уйғур
улар тадқиқотчиларнинг эътиборидан халқлари эртаклари деб номланган, холос.
четда қолган. Эртакчилик анъанасига Бу ҳолат кинофильмда ролни қойилмақом
келсак, у қадимда ўтроқ халқларда кенг қилиб ўйнашга ўхшайди. Узоқ ўтмиш яқин
ривожланган. Сеҳргар, турк маддоҳлари келажакка ва келажак эса узоқ ўтмишга
кўчама-кўча извошларда кезиб юрганлар. ўхшайди. Мен эслатаётган эртаклар овози
Извошлар ранг-баранг, ҳаёт манзаралари ажойиботлар ва соддалик ташувчилари
тасвири туширилган расмлар билан бўлиб, оламнинг, халқларнинг пайдо
безатилган. Мавзуни чуқурроқ ўрганишга бўлиши ҳақида гапирадилар ва ниҳоят, ҳеч
қизиққан ўқувчиларга Реми Дор қатор бир эртак, афсоналар дунё халқлари
илмий адабиётлар рўйхатини келтиради [1, маданиятига, халқлар эса бир-бирига
89]. бегона эмаслигини эслатади» [1, 5].
Кириш қисмида шарқшунос олим Таржима тўпламига киритилган
Ўрта Осиё халқларининг тарихига бироз эртаклар 3 бобга бўлинган. 1-бобни
тўхталиб ўтади. «Асрлар давомида аввал этиологик эртак ва афсоналар (Contes
Хитой империяси, сўнг Рус босқинчилари étiologiques) ташкил қилади. Мазкур
қўл остида қолиб, уларнинг урф-одатлари эртакларда қадимги кўчманчи халқлар

77