Page 74 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

контаминация ҳодисасига асосланган 2 Шуниси ҳам борки, баъзи
[Мурзин, 1984:16] ва механик тарзда фразеологик ибораларда қўлланадиган
трансформация қилинаётган мазкур эркин сўзлар мустақил маъно англатмайди.
бирикмалар пировард натижада Бундай ҳодисани кўпроқ фразеологик
фразеологик ибора шаклидаги турғун сўз чатишма, баъзан фразеологик бирлашма
бирикмасини ҳосил қилмоқда. Қизиғи деб аталиб келинаётган ибораларда кўпроқ
шундаки, яра сўзи ярага (ярасига) сепмоқ кузатамиз: Тоқати тоқ бўлмоқ, томдан
бирикмасида мажозий маъно тараша тушмоқ ва ҳ.к.
ифодаламагани ҳолда ярасига туз сепмоқ Бу сингари фразеологик иборалар
бирикмасида мажозий маъно ифодалаш ҳақида сўз юритганида Н.М.Шанский улар
учун хизмат қилмоқда. таркибида қўлланилган лексик бирликлар
Берилган бирикмада компонентлар сўзга хос бўлган барча белги ва
синтактик муносабати тўлиқ кўзга сифатларини йўқотади, деган хулосага
3
ташланади: яра+си+га туз+ни сепмоқ. келади [Яхшибоев Х.-Самарқанд, 2004].
Бироқ компонентлар синтактик Бу ҳақда ишимизнинг олдинги
муносабатини ташкил этаётган саҳифаларида фикр билдирилган эди.
морфологик унсурлар ичида айни пайтда – Мазкур мулоҳаза билан қўшилиш қийин.
га аффикси устувор аҳамият касб этмоқда. Чунки маъно салмоғи мутлақо тарк
Бунинг асосий боиси унинг бирикма этилишидан қатъий назар, сўз сўзлигича
синтактик деривацияси оператори қолади. Буни аналогик иборалар
вазифасида келаётгани билан узвий компонентларининг синтактик
боғлиқдир. муносабатида ҳам кузатиш мумкин. Зотан,
Юқоридагилардан ташқари, берилган маъносиз сўзлар деривацион муносабатга
фразеологик ибора синтактик деривацияси кириша олмайди.Фикр исботи учун
икки босқичда воқеланаётгани ҳам ўзига қуйидаги мисолга мурожаат этайлик:
хосликка эгадир. Бошқача айтганда, ибора Акмалнинг ўрнида бўлса, Қўчқор
синтактик деривациясининг биринчи дўппиини осмонга отарди (О.Ёқубов. Эр
босқичини операторига асосланиб бошига иш тушса).
шаклланган туз(ни) сепмоқ эркин Бу ўринда қўлланилган дўппиини
бирикмаси синтактик деривациясини осмонга отмоқ ибораси маъносига кўра
тақозо этади. Деривациянинг иккинчи шодланмоқ, севинмоқ сўзларининг
босқичи эса, туз(ни) сепмоқ эркин муқобили бўла олиши шубҳасиздир. Бироқ
бирикмаси асосида шаклланган ярасига туз шу билан ибора компонентлари ўз
сепмоқ тарзидаги турғун бирикманинг маъноларида қўлланилмаётган бўлса-да,
воқеланиши билан якунланади. Бу фразеологик бирикма таркибий қисмлари
жараёнда, албатта, деривациянинг шартига сўз мақомини тарк этаяпти, дейиш
кўра таянч структура таркибидаги ноўриндир. Улар, бизнингча сўзлигича
оператор бекор қилинади (бизнинг қолади ва бири иккинчиси билан
мисолимизда-ни (тузни) ва янги дериват синтактик алоқага киришаверади. Бошқача
операторга асосланади (-га оператори: айтганда, иборанинг биринчи галда унинг
ярасига): туз (ни) сепмоқ таянч структура семантик жиҳатдан яхлит ҳолдаги маъно
вазифасидаги ҳосила – ярасига туз англатиши билан боғлиқдир. Синтактик
сепмоқ-деривация натижаси – сўнгги муносабат эса иборанинг ҳар қандай
ҳосила). турида ҳам кузатилади. Айни пайтда ҳам
Юқорида берилган биринчи ва буни берилган иборанинг синтактик
иккинчи мисоллардаги фразеологик деривациясида кўришимиз мумкин.
иборалар (аравани қуруқ олиб қочмоқ, Мазкур ибора синтактик деривацияси
туёғини шиқиллатмоқ) деривацияси бир ҳам икки босқичли бўлиб, унинг ҳар бир
босқичли бўлгани учун уларда мураккаб босқичи алоҳида операторга таянмоқда:
деривацион операциялар кузатилмайди. деривациянинг биринчи босқичида
мустақил маъно англатувчи дўпписини

73