Page 73 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

асоси билан боғлиқ бўлиб, у деривацион Айни пайтда исътемолда бўлган
нуқтаи назардан аҳамият касб этмайди 1 кўзимизга чўп солмоқчи бўлишди, хом
[Турниёзов 1998: 20]. сут эмган ибораларининг ҳам деривацияси
Деривацион нуқтаи назардан ноль операторга асосланмоқда. Ибора
бирикма компонентларининг тилнинг ёки деривациясини кўзимизга чўп солмоқчи
нутқнинг қандай унсурлари орқали бўлишди, хом сут эмган, кўзни сузиб
синтактик боғланиши ва шу асосда ҳосила тарзида тасаввур этолмаймиз.Чунки
структуранинг вужудга келиши устувор ибораларнинг синтактик шаклланиши
аҳамият касб этади. меъёри бунга йўл қўймайди. Ибора
Юқоридаги берилган иккинчи деривацияси операторининг реал
мисолда йўлдан урмоқ ибораси иштирок морфологик восита орқали
этмоқда. Бу ўринда синтактик деривация ифодаланишини деривация операндлари
оператори –дан (келишик қўшимчаси) синтактик боғланишининг ўзи талаб
унсуридир. Айтиш жоизки, биз кўриб қилади. Бундай операторни дериват
ўтаётган ҳар икки ибора (кўнглига таркибидан тушириб бўлмайди:
тугмоқ, йўлдан урмоқ) мисолида ҳам 1. –Э, қўйсанг-чи, аравани қуруқ
уларнинг ички деривацион хусусиятлари олиб қочмасдан, -деб пўнғиллади
ҳақида сўз юритилмоқда. Мазкур (О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса).
ибораларнинг нутққа киритилиши 2. –Ҳа, шунақа қилишувди, ҳозир
масаласи эса гапнинг (ёки микроматннинг) билсак ... у ҳам туёғини шиқиллатиб
синтактик деривацияси тамойилларига қолибди (О.Ёқубов. Эр бошига иш
бўйсунади. Масалан, кўнглига тугмоқ тушса).
ибораси нутққа равишдошнинг –иб 3. Бу гаплар Акмалнинг ярасига
қўшимчаси, йўлдан урмоқ ибораси эса туз сепгандай бўлди-ю, ахийри Гулчеҳра
сифатдош ясовчи -ган аффикси воситасида билан бир гаплашишга аҳд қилди
нутққа киритилаётганини кўрамиз: Саида (О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса).
...кўнглига тугиб қўйди.,... дўстларини Айни пайтда биринчи мисолда
йўлдан урган ҳам Машраб бўлди. аравани қуруқ олиб қочмоқ, иккинчи
Келтирилган мисолларнинг сўнгги мисолда туёғини шиқиллатиб қолмоқ,
иккитасида иборалар синтактик учинчисида эса ярасига туз сепмоқ
деривацияси компонентларининг фразеологик иборалари қатнашмоқда. Бу
дистрибутив салоҳияти воситасида ўринда бирикмалар синтактик
воқеланмоқда: нозик гап, кўнгил бермоқ. деривациялари –ни (биринчи ва иккинчи
Бу ўринда деривация операндлари бирор мисолларда), -га (учинчи мисолда) каби
морфологик унсур орқали боғланмаяпти. келишик аффикслари билан ифодаланган
Уларнинг синтактик муносабати операторларга асосланмоқда. Мазкур
мазмунига кўра ташкил этилмоқда. операторларни деривацион жараённинг
Баъзи ибораларда уларнинг ўзи талаб қилмоқда ва шу боис уларнинг
синтактик деривацияси яширин ҳолда иштирокисиз берилган ибораларнинг
келаётган (белгисиз) операторга синтактик шаклини тасаввур этиб
асослангандек кўринади. Масалан, бўлмайди. Қиёсланг: арава қуруқ олиб
қуйидаги иборанинг синтактик шаклига қочмоқ, туёғи шиқиллатиб қолмоқ,
эътибор берайлик: яраси туз сепмоқ.
1. Фалончининг авлоди, деб Шуниси характерлики, келтирилган
кўзимизга чўп солмоқчи бўлишди ибораларнинг учинчисида бирикма ичида
(О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса). бирикмани кўрамиз: ярасига туз сепмоқ-
2. –Вой хом сут эмган банда-ей туз сепмоқ-ярага сепмоқ. Кўринадики,
(И.Раҳим.Оқибат). туз сепмоқ, ярага сепмоқ бирикмалари
3. Иссиқлик ҳароратиданми, компонентлари идиоматик маъноли эмас
чарчоқликданми, ҳамма кўз сузиб жим ва шунинг учун улар эркин сўз
ўтирарди (И.Раҳим.Оқибат). бирикмаларини ташкил этади. Бироқ

72