Page 72 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАР СИНТАКТИК ДЕРИВАЦИЯСИ

Шодиев Санъат,
СамДЧТИ катта ўқитувчиси

Калит сўзлар: Деривация, синтактик деривация, предикатив гап қолипидаги иборалар,
нопредикатив гап қолипидаги иборалар, нопредикатив фразеологик иборалар, туб
структура, таянч структура.

Фразеологик ибораларнинг дерива– синтактик деривацияси турлича
цион хусусиятлари ҳақида сўз юритишдан морфологик воситалар ёрдамида ҳамда
олдин деривациянинг мазкур тури лексик бирикма компонентларининг (семантик)
нуқтаи назардан ёки синтактик нуқтаи дистрибутив салоҳиятига асосланиши
назардан аҳамият касб этадими, деган мумкин:
саволга жавоб бериш лозим деб ўйлаймиз. 1. Саида ...буни муҳокамага
Бу ўринда иборанинг тил бирлиги қўйишни кўнглига тугиб қўйди
эканлиги эътиборга олинса, мазкур (А.Қаҳҳор. Синчалак).
деривациянинг лексик аҳамият касб 2. Тўғриси, дўстларини йўлдан
этишини назарда тутмоқ лозим. Бироқ урган ҳам Машраб бўлди (О.Ёқубов. Эр
иборанинг ўзига хос сўз бирикмаси бошига иш тушса).
эканлигини биринчи планга қўядиган 3. Бу жуда нозик гап, албатта
бўлсак, у ҳолда синтактик деривация (О.Ёқубов. Эр бошига иш тушса).
хусусида сўз юритишга тўғри келади. 4. Қўчқор шу маҳалгача бирорта
Ваҳоланки, ибора мазмуний жиҳатдан қизга кўнгил берган эмас (О.Ёқубов. Эр
яхлитлик касб этиб сўзга ўхшаса ҳам, бошига иш тушса).
шаклий кўриниши сўз бирикмасига ва Келтирилган мисолларнинг
маълум бир тури предикативлик белгисига биринчисида кўнгилга тугмоқ ибораси
эга бўлган гапга ўхшайди. қатнашиб, унинг синтактик деривацияси –
Юқоридагилардан ташқари, ибора га оператори билан узвий боғланмоқда.
турғун характерли бўлгани учун унинг Зотан, ана шу восита ёрдамида
компонентлари муносабатини ҳам, гарчи бирикманинг компонентлари ўртасида
кўп ўринларда жонли бўлса-да, том синтактик алоқа воқеланмоқда. Агар
маънода динамик деб бўлмайди. Бироқ бирикмани дериват тарзида оладиган
шундай бўлишига қарамай, деривациянинг бўлсак, унинг операндлари кўнгил ва
мазкур турини синтактик деривация деб тугиб қўймоқ сўзларидир.
атамоқдамиз. Зотан, бунда синтагматик Шуни ҳам айтиш керакки, сўз
муносабат морфемалар ўртасида эмас, бирикмаси, шу жумладан, турғун
балки сўзлар ўртасида шаклланади. бирикмалар синтактик деривацияси бирор
Фразеологик иборалар синтактик бир туб структурага ва у орқали таянч
деривацияси ҳам умумий планда турғун структурага асосланмайди. Бунинг асосий
бирикмалар (соф турғун бирикмалар, боиси сўз бирикмасининг доимий равишда
парафразалар ва таркибли терминлар) ҳосила структурани ташкил этишидадир.
деривацион тамойилларидан кескин фарқ Гапнинг синтактик деривацияси эса туб
қилмайди. Улар ўртасидаги фарқ гап структура асосида шаклланган таянч
қолипидаги иборалар материалида структурага асосланиши муқаррардир.
кузатилади. Қуйида аввал нопредикатив, Бироқ сўз бирикмасининг бирор туб
кейин эса гап қолипидаги предикативли структурага асосланмаслигини унинг
иборалар синтактик деривацияси таркибида келадиган бош (ҳоким ёки
талқинига тўхталамиз. таянч) компонент тушунчаси билан
Сўз бирикмаси қолипидаги қориштириб юбормаслик лозим.Чунки
нопредикатив фразеологик иборалар мазкур тушунча бирикманинг семантик

71