Page 82 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

қўлланилганки, улар қадимги туркий халқ Ёдномада «кўз», «қош» яқинлик,
шоирлари катта маҳорат эгаси тотувликнинг мажози сифатида берилади.
бўлганлигини ойдинлаштиради. Аввало Қултегин вафот этганидан оғир мусибатга
айтиш керакки, қабрдаги ёзувлар жанр тушган Йўллуғ Тегин туркий халқнинг
хусусиятига кўра қаҳрамонликни келажаги ҳақида ўйлайди. Келажакда
ифодаловчи қасида ёки олқишга монанд беклар, қариндошлар, ини-жиянлар,
туради. фарзандларнинг тақдири қандай бўлиши
Қадимги туркий халқлар поэзияси, ҳақида қайғуради. Ёдномада шундай
шунингдек кейинги давр адабиётида мисралар келтирилган:
ранглар мажози кўп қўлланилган. Қатығды сақынтым: аки шад улайу
Масалан, Алишер Навоийнинг «Сабъаи ини йигуним, оғланым, бэгларим бодуным
сайёр» достонида етти қаср етти рангда Кўзи қашы йаблақ болтачы тип
14
берилиши ҳам мажозийлик белгисидир. сақынтым. (КТ.58)
Қултегин ёдгорлигида мажозий Қайта қайғурдим. Икки шад, кейинги
тасвирнинг, сўз ва сўз бирикмаларида ини, жияним, ўғилларим, бекларимнинг
рамзийликка эришишнинг бир неча кўзи, қоши ёмон бўлади деб қайғурдим.
шакллари мавжуддир. Буни биз қуйидаги Мисрада келажакдаги халқнинг «кўзу
таҳлилларда кўриб ўтамиз: қоши» ёмон бўлишини ўйлаб қайғуриш,
1. Ёдномада «тангри» сўзи икки улар келажакда тотув бўладими, орасидаги
маънода – тангри, яъни Худо ҳамда осмон Култегин яқинлаштирган иноқлик, бирлик
маъносида қўлланилган. Бу қадимги йўқолмайдими, деган фикрни беради.
туркийлар Худонинг осмонда туришини Демак, кўз ва қош – яқинлик, иноқликнинг
ҳис қилганлари ҳолда ўз тепаларида рамзи.
кўриниб турган кўм-кўк фалакни, яъни Қадимий ёдномалардан яна бири
бизнинг ҳозирги тилимиздаги осмонни ҳам ҳарбий саркарда Тонюқуқ отига битилган
тангри деб атаганлар. Қуйидаги парчада бу катта ёзувдир. Туркий халқлар Табғач
аниқ сезилади: хоқонлиги қўл остида эзилган даврда
Тоқуз ўғуз бодун канту бодуным Тонюқуқ Илтериш ҳоқон билан
арти. Танри йыр булғақын учун йағы биргаликда туркий халқларни табғач халқи
болты. (КТ.56). Тўққиз ўғуз халқи ўз қарамлигидан қутқаради. Натижада туркий
халқим эди, еру осмон фитнага тўлгани халқларнинг мустақил давлати тузилади.
учун ҳам бизга душман бўлди. Тонюқуқ номига битилган ёзувда ҳам
Бу парчадаги тангри худо деб Култегин ёдномасидаги сингари мажозий
тушуниладиган бўлса, «худо билан ер тасвир ва уларни ҳосил қилувчи
булғанди» деган мантиқ ҳосил бўлади. воситалардан фойдаланилган.
Н.Раҳмонов тангри сўзини осмон Бу битикда ҳам осмонни Худонинг
маъносида тўғри таржима қилган. Еру рамзи сифатида қабул қилиш, тангри
осмон парчада асл маънода эмас, балки билан турк халқининг тақдирини
рамзий маънода қўлланилган. Туркий муштарак сезиш тасвирлари мавжуд.
халқлар ўртасида иғвогарлик, фитна, бир- Тангри турк халқи ўз хонини ташлаб,
бирига душманлик адовати шу даражада бошқа хонга бўйсунгани учун хафа
кўпайганки, ҳатто муболаға қилиб бўлади, ҳатто ўз хонини ҳимоя
айтганда, у ерга ҳам, осмонга ҳам қилмаганлиги учун бу халқнинг ўлишига
сиғмайди. Еру осмон айтиладиган фикрни ҳам рози бўлади.
бўрттириш, унинг даражасини кучайтириш Қонынын қодуб ичикдын, ичидок очун
белгисидир. танры олутмыш арынж. (ТБ.85)
Хонингни қолдириб бошқага

14 Алишер Навоий лирикасида ҳам бўйсундинг, Бўйсунганинг учун тангри
15
ранглардан турли хил рамзий маъноларда ўлдурмиш экан.(ТБ.72) .
фойдаланилган. Бу ҳақда қаранг: Ё.Исҳоқов.
Навоий поэтикаси. – Тошкент. Фан. 1983. 119-132- 15 Ушбу парча И.В.Стеблеванинг «Поэзия
б. тюрков VI-VIII веков» асаридан олинди. Таржима

81