Page 106 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

МЕТАФОРАЛАР ТАДҚИҚИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ

Рофиева Гуласал Юсубжоновна,
ЎзМУ 2-босқич таянч докторанти

Калит сўзлар: метафора, концептуал метафора, метафора типологияси,
концепт, референт, когнитив механизм, метафоризация, мақсад, манба.

Тилшуносликда метафоралар иштирок этиб, айни пайтда асл маъно
тадқиқига бўлган муносабат фалсафий мазкур жараѐнда таянч вазифани ўтайди.
таҳлиллардан фарқ қилиб, тадқиқот Ушбу ном кўчиши билан боғлиқ тафаккур
жараѐнида айнан метафоралашган сўзнинг тажрибалари айнан метафоранинг
грамматик, семантик, лексик ва стилистик когнитив назарияси шаклланишига туртки
хусусиятлари ўрганилган. Шунинг учун бўлган. Натижада замонавий
ҳам матндаги ҳар бир сўз муҳим аҳамият тилшуносликда янги ―концептуал
касб этган. Замонавий тилшуносликда эса метафора‖ тушунчаси вужудга келди.
метафоранинг тафаккур билан боғлиқ Тилшуносликда ―концептуал
хусусиятлари эътибор марказига қўйилди. метафоралар‖ алоҳида тушунча сифатида
Тил ва тафаккур масалалари инсон онгида дастлаб америкалик олимлар Ж.Лакоф ва
янги ғоялар шаклланиш механизмини М.Жонсонлар тадқиқотида ўз аксини
аниқлашдаги бош омилдир. Мазкур топган. Унда таъкидланишича, инсон
ҳодисаларни ўрганиш инсоният нутқида метафораларнинг тез-тез учраб
тарихининг муҳим босқичларини ҳамда туриши мазкур феноменнинг маълум бир
тараққиѐт мезонларини кашф этишда тизим асосида ўрганилиши кераклигини
дастурил амал бўлиб хизмат қилади. тақозо этади: ―Опираясь на собственно
Замонавий тилшунослик нуқтаи назарига языковые факты, мы установили, что
кўра метафора ана шундай большая часть нашей обыденной
механизмлардан биридир. Дастлаб концептуальной системы по своей природе
фалсафада нутқ безаги сифатида таҳлил метафорична‖ [2]. Шунинг учун ҳам
этилган метафоралар кейинчалик олимлар маълум бир маъновий гуруҳга хос
тилшуносликка кириб келди ва бадиий бўлган метафораларни алоҳида гуруҳлаб,
тасвирий восита сифатида ўрганиб уларни ―метафорик концептлар‖ ѐки
келинди. Бугунги кунда эса когнитив ―концептуал метафоралар‖ ҳам деб
тилшунослар метафорага онгнинг қиѐсий- юритишади. Мисоллар таҳлили ушбу
таҳлилий фаолияти сифатида баҳо тушунчанинг моҳиятини ѐритишда муҳим
беришмоқда. Яъни тилда мавжуд бўлган манба бўлиб хизмат қилган. Жумладан,
ҳар бир сўз айнан ўхшатиш асосида ―баҳс‖, ―вақт‖, ―севги‖, ―илм‖ ва ―бахт‖
шаклланган бўлиб, бунда метафора каби концептларнинг инсон тафаккурида
таянч когнитив механизм сифатида қандай маълумотлар манбаи асосида
хизмат қилади [1]. шаклланиши айнан метафоризация
Инсониятнинг узоқ йиллик жараѐнига боғлиқ, яъни ушбу тушунчалар
тажрибаси, маданияти, турмуш тарзи ва моҳиятини очишда бошқа бир тушунча
одатлари хилма-хиллиги нутқда турли доирасига хос бўлган сўзлардан
тасвирий ифодалар қўллашни тақозо фойдаланилади ва натижада икки хил
этади. Мазкур ифодалар инсоннинг борлиқ маъновий гуруҳ сўзларини
ҳақидаги умумий тажрибаси асосида умумийлаштира олган янги моҳият
шаклланиб, турли вазиятлар, фикр ҳамда шаклланади. Бу ҳодиса Ж.Лакоф ва
ҳолатларни ифодалаб келади. Натижада М.Жонсонлар томонидан қуйидагича
маълум бир сўз ўз маъносидан ташқари изоҳланади: ―Чтобы как-то объяснить,
қўшимча моҳиятларни ҳосил қилишда ҳам что означает метафоричность концепта

105